Ata və Zaman

Xəqani H.
“İnsan gələcəyə söykənib yaşayır”. Kamyu deyəndən bəri bunu hamı bilir. İnsan gələcəyi özgəsində, özgəsiylə münasibətində kəşf etdi. Tək-tənha adada yaşayan bir adam gələcək tanımaz. Allahın da “gələcəyi” yoxdur, çünki onun üçün “özgə” yoxdur. Gələcək başqalarıyla münasibətimizdə yaranır; gələcək özgəsidir. “Mən”in özgəylə münasibəti zamanla bağlıdır, məkanla bağlı deyil. “Özgə”nin özgəliyi gələcək zaman olaraq məna kəsb edir. Bu varoluşsal durum, ailə münasibətləri kontekstində, xüsusən də ata-oğul münasibətində özünü daha kəskin büruzə verir.Övlad yerli-dibli özgəsi deyil; o, bir özgədir, amma atanın “mən”indən asılı bir özgədir. Övladın özgəliyi elə bir özgəlikdir ki, atanın “mən”i bu özgəlikdə özünü təzədən yaradır. Oğulun özgəliyi atanın “mən”inin özgəliyidir, o, müstəqil bir özgə deyil. Ata öz ekzistensial durumunun imkanlarını övladda tapır; atalıq övlad üçün mümkünsüz olan şeyin imkana çevrildiyi ekzistensial durumdur. Levinasın ekzistensialist diliylə desək, ata övladının timsalında “olmaqdan başqa cür olmağa” can atır; “varlıqdan qaçış” imkanıdır o, daimi “indi”nin, əzəli-əbədi “indi”nin gələcək qapısıdır. Bu mənada atalıq kişinin öz mövcudluğunu aşan, öz varlığının ötəsində bir gələcək qurmaq təşəbbüsüdür.Atanın gözündə övlad nə onun “mən”idir, nə də tamamən özgədir. Övlad başqası deyil, amma “mən” də deyil. Atalıq özgə olduğu halda, eyni zamanda “mən” olan başqasıyla münasibətdir. Övlad istehsal olunmur, o, atanın sadəcə olaraq əsəri deyil, atanın mülkiyyəti də deyil. Atanın gözündə övlad “özgə” olan bir «mən»dir. Bu, bəsit empatiya duyğusu deyil. Ata əslində övladının sahibi deyil, ata övladıdır. Oğul atanın indiki zamanının gələcəyə yönəlmiş felidir. Ata oğullayır. (Yağış nə edirə Yağır. Ata nə edirə Oğullayır.)Oğlu ilə hər qarşılaşması, hər münasibəti, onunla hər üz-üzə gəlməsi, ona gülümsəməsi, acıqlanması və s. atanın oğullamasıdır. Övladının otağına qapını döymədən daxil olur; ata bunu müdaxilə kimi görmür, çünki özgələşən “mən”in otağına girir, “öz” otağına girir. Ata övladını evdən qovanda dünyadan qovur, onu zamandan qovur, öz varlığının o yanındakı gələcəkdən qovur, yer üzündən qovur. Çünki olmaq, Heydeggerin dediyi kimi, “dünyada olma”dır, “burada olma”dır.Ata varlıq kimi “olan”dır, oğul isə “olan” kimi olandır; atalıq varlıq halıdır, oğul isə yaşayışdır, ekzistensialdır; oğul varlıq olan atanın varoluşudur. Oğul atanın “olmağı”dır. Ata varlığıyla oğludur. Oğulun mövcud olması atanın “olmağı”nın ikiləşməsi, haçalanması deməkdir. Söhbət “alter-ego”dan getmir. Atalıqda “olmaq” feli çoxluq qazanır; atalıq durumunda “olmaq” felin cəm formasıdır. Ata bir “mən” kimi təkdir, amma atalıqda onun varoluşu plüral xarakter daşıyır. Atalıq plüral yaşayışdır.Bu fikirləri qəti həqiqət kimi irəli sürmürəm; bunlar mülahizələrdir və mənimlə razılaşmamaq olar. Ancaq Heydegger, Marle-Ponti, Levinas, Sartr, Marsel kimi filosofları oxumaqla yanaşı Kafkanın öz atasıyla olan münasibətini tədqiq etmək də qismən dediklərimlə razılaşmağınıza səbəb ola bilər. Övlad atanın gözündə bir zaman periodudur.Freyd insanın psixi təhlilinə uşaqdan başlayırdı; edip kompleksi, fallik mərhələ və s. atadan da başlamaq olar; övladının tamamən ayrı bir özgə olduğunu qəbul etmək istəməyən, təhtəlşüurunda onu bir “mən-özgə” kimi yaşadan atada nevropatologiya meydana gəlir. Nevrotik hal atalığın simptomlarından biridir. əksər atalar bu mərhələni şüur müstəvisində sağlam şəkildə keçə bilmir. Buna görə də, atalıq mahiyyətcə heretizmdir. Xəstəlik növüdür atalıq. (Bunun üçün Azərbaycanda sübut axtarmağa ehtiyac yoxdur. Hər tərəf atadır və hamısı xəstədir. Bu ölkədə atalığın simptomları qorxmaq, yaltaqlanmaq, boyun əymək, ağlamaq və s. bu kimi təzahür edir).Atalıq bəsitcə törəmək instinkti deyil, bədəni yoxluğa gecikdirmə cəhdidir; oğulda “gecikmiş bir gələcək” tapmaq təmayülündən yaranır. Ekzistensialist aspektdən yanaşanda törəmək instinkti, yəni çoxalmaq arzusu belə ürəkbulandırıcıdır.
X.L.Borxes bunu bir hekayәsindә demişdi: “Güzgülәr vә atalar iyrәncdir, çünki var olan şeylәri çoxaldırlar."