Azərbaycanlılar və Muğam

Ölürəm, ölürəm, ölürəm…

Qarabağ şikəstəsi üstə Azərbaycanlıların əksəriyyəti buna inanır ki, biz tarixin məsum təsadüfləri nəticəsində bu günə qalmışıq və kor talenin qurbanlarıyıq. Qısası, biz inanırıq ki, bizə ədalətsizlik edilib. Nənələrimiz demişkən, "dad fələk əlindən". Hadisələrə qismətlə, yaxud da Allahın öz kefinə görə ixtiyari seçimlərilə izah vermək çox ibtidai təsəvvürdür və bu, onu göstərir ki, bizdə ictimai şüur hələ də mifdən (müthosdan) məntiqə (loqosa) keçid etməyib. Biz hələ də deyirik: "Allah özü bilən məsləhətdir", O, qoysa olacaq, qoymasa yox. Bu xalq "Səbəbkar özgəsidir" (filan düşməndir) deyənlərini həmişə qəhrəman hesab edib. "Günah özümüzdədir" (filan cəhətimizdə) deyənlərini isə xəyanətkar. Bu gün dəllallar və sadəlövhlər ermənidən bütün problemlərimizin qıraqdakı səbəbkarı obrazını yaradırlar. Babəki də erməni satıb, Demokratik Cumhuriyyətimizin süqutunda da onların barmağı var. Müşfiqi də onlar güllələtdirib və s. Biz heç nədə və heç vaxt səbəbkar deyilik və olmamışıq, həmişə özgəsi, həmişə başqası günahkar olub, məsələn, erməni! Təki nəzəri-diqqətimiz özümüzdən yayınsın. Amma axundzadələr, məmmədquluzadələr, sabirlər belə demirdilər. Onlar deyirdilər ki, ay müsəlmanlar, günah özünüzdədir, səbəb özünüzsünüz. Ancaq şəxs kimi, konkret heç kim səbəbkar deyil! Elə tragizm də ondadır ki, ortada günah var, amma konkret günahkar yoxdur. Günah dünyagörüşümüzdədir, mentalitetimizdədir, ənənəmizdədir, dinimizdədir, xasiyyətimizdədir, cəhalətimizdədir, dəyərlərimizdədir! Cahil xalqın səhv hədəfə vurmağından xeyir götürənlər və daxilən dəyişməyimizi istəməyənlər "Ermənidir!", "Özgəsinin dəyirmanına su tökür!" damğalarıyla çoxumuzu elə cahil xalqın öz əli ilə, ya da adı ilə məhv edəcəklər. Necə ola bilər ki, şanlı tariximiz, böyük mədəniyyətimiz, kamil dinimiz, zəngin dilimiz, ecazkar muğam musiqimiz var, amma özümüz üfunət iyi veririk. Kütləvi epidemiyalarda az sayda sağlamlar norma kimi götürülür, belə hallarda kütləvilik normallıq sayıla bilməz. Ona görə də, biz azlar haqlıyıq. Epidemiya ocaqlarımızdan biri muğamdır. Muğam geniş anlayışdır, ərəblərdə makam, farslarda dəstgah, taciklərdə makom, türkmənlərdə mukam və s. Mən muğam deyəndə, Azərbaycan muğam məktəbini, muğamın Azərbaycan variantını nəzərdə tuturam. Hələ 2001-ci ildə çox hörmətli filosofumuz N.Mehdi "Çətin və dolaşıq durumların kulturolojisi" əsərində muğamı (Azərbaycan muğamını), cəmisi iki səhifə həcmində də olsa, dahiyanə şəkildə şiə ruhu ilə əlaqələndirib, muğamın "nalə psixologiyası"nı şiə şikəstliyi ilə izah edib. Söhbət muğamın fəlsəfəsindən, estetikasından gedir, getməlidir, onun ayrı-ayrı ifaçılarının şəxsiyyətindən yox. Bu nə müzakirədir ki, muğam özü yaxşıdır, ifaçılar onu gözdən salıblar. Ən ləyaqətli xanəndələrimizdən biri Q.Rüstəmovdursa, onun ifası fəryaddan, yəni tipik muğam əməlindən başqa nədir? Muğam ellikcə qəmə batmağın təsəllisidir. Muğam həmdərdlərin məlul-məlul, çiyin-çiyinə dayanmasından aldıqları həzzdir. Muğam nakamların "elnən gələn dərd toy-bayram olar" inancıdır. Mən muğamdan artistik atmosferdə alınan estetik həzz zad yox, patoloji zarıltı və inilti duyuram. Siz hüzr yerlərində mərsiyəxanlar (pulla tutulan adamağladanlar) oxuyanda camaatın üzünə, halına fikir verin, bir də onlar muğam dinləyəndə. Zərrə qədər fərq yoxdur. Əziz muğamsevərlər! Muğam dinləyəndə nə yadınıza düşür? Qocalmış, ya da artıq vəfat etmiş valideynləriniz? Çox erkən itirdiyiniz əzizləriniz? Qovuşa bilmədiyiniz nakam eşqləriniz? Peşmançılıq duyğularınız? Nisgilləriniz? Onda gedin, psixopatologiya kitablarını vərəqləyin, görəcəksiniz ki, bunlar hamısı psixoloji defektlərin və travmaların qalıqlarıdır. Ona görə də, muğam heç incəsənət növü belə deyil. Əgər o, orta əsrlərdə formalaşmış sufi musiqisidirsə, onun bu gün dinləyicilərdə yaratdığı psixoloji effekt sufizm fəlsəfəsinə nə dərəcədə uyğundur? Hansı sufi məzlumcasına inilti, miskincəsinə zarıltı yolu ilə Allaha qovuşmaqdan söz açıb? Əgər o, sonralar deformasiya olubsa, onda onun indiki mahiyyəti nədir? Bəlkə o, feodal təfəkkürlü insanın dini ritualının müzikal bir parçası olub? Hə, hörmətli muğamşünaslarımız, nə deyirsiniz?