Ürəyimiz şişib

Amma "ürəyigeniş" olmaqdansa, "yekəbaş" olmaq yaxşıdır Hegelin fransız tədqiqatçılarından biri F.Şatale burada bir az da mənim aydınlaşdırıcı əlavələrimlə təxminən belə yazır ki, iki cür söz var: 1. Başa düşülməyi uman, hətta istəyən, cavab gözləyən dialojik söz və əksinə, 2. Başa düşülməyi çox vaxt özü əngəlləyən, alıcısı tərəfindən verilən sualı sevməyən, sözünü kəsmək məcburiyyətində qalıncayadək öz nitqində pauza etməyən monolojik söz. Birincisi öz dinləyicisindən və ya oxucusundan başa düşmədən inanmamağı və əməl etməməyi tələb edən, qarşısındakını passiv alıcı kimi yox, həmsöhbət kimi gözləyən, bu olmayanda onu hətta sözlə həmsöhbət kimi hazırlayan, duyğulara deyil, təfəkkürə səslənən sözdür. İkincisi isə öz dinləyicisindən və ya oxucusundan daim inam və riayət gözləyən, onu rəiyyətə çevirən, sentimental üsullarla emosiyalara, qəlbə xitab edən ("damardan girmək"), bu alınmayanda mistik vahimələndirmə, bu da alınmayanda real qorxutma üsullarına əl atan sözdür. Şatalenin bu bölgüsü azadlıq ilə despotizm, fəlsəfə ilə din, müəllim ilə lider və s. arasındakı fərqə yaxşı işıq salır. J.F.Liotar postmodern vəziyyəti din, dövlət, avtoritetlər və s. kimi böyük tribunaların aradan qalxması kimi xarakterizə edərkən, Şatalenin mənim ikinci sırada verdiyim sözünü nəzərdə tutmuş olur: postmodern situasiyada şaquli monoloqlar üfüqi dialoqlarla əvəzlənmişdir. L.Feyerbax haqlı olaraq intellektin mənşəyini dialoqda görürdü. O, hesab edirdi ki, intellekt dialojikdir, başqa sözlə sosialdır. Dayaz dialoqlarla və ya dialoqu cavabsız monoloqun əvəz etdiyi mühitlərdə intellekt inkişaf edə bilmir! Bizim "böyüyə hörmət" prinsipimizə görə, "cavab qaytarmaq" "üzə ağ olmaq" kimi, "nankor çıxmaq" kimi mənfi məna yükünə malikdir. Halbuki cavab gözləməmək, qarşısındakına cavab pauzası verməmək despotizm və misantropiya nümunəsidir. Amma digər tərəfdən də rasional münasibəti bizdə adətən məsxərə, hırıldama, söyüş və yaxud da sevgi, heyranlıq kimi emosional-sentimental duyğu reaksiyaları əvəz edir. İslam Şərqi ilə xristian Qərb arasındakı mövcud inkişaf fərqinin obyektiv və subyektiv səbəbləri hər halda çoxdur. Amma bu səbəblərdən biri də məncə, bu iki kultural regionun sitayiş etdiyi dinləridir. Sadəcə kitab kimi yanaşdıqda, mən Quranı Şatalenin bölgüsündə ikinci növ sözə, İncili birinci növ sözə daxil edirəm (Dəlillərim çox, amma yerim azdır. Çox qısaca birini belə deyə bilərəm): Quran hər kəlməbaşı cəhənnəm və Allahın intiqam qorxutmaları, cənnət iştahlandırmaları ilə öz oxucusundan inam - bu, tamamilə duyğu aktıdır! - tələb etdiyi halda, İncil İsa Məsihin düşündürücü sözləri və hərəkətləri ilə daim təfəkkürlə qərar verməyə səsləyir. Mənə inanmayanlar bu kitabları bir də mən dediyim gözlə vərəqləsinlər. Görünür, sentimental Şərq və intellektual Qərb bölgüsü çox da yersiz deyil. Rus dilənçiləri ilə yerli dilənçilərimizi müqayisə edək: rus qarıları sakitcə, sadəcə görünən bir yer seçir və üsulluca "pomoqite pojaluysta" deməklə kifayətlənirlər. Yəni görün, burada köməyə ehtiyacı olan birisi var, düşünün, qərar verin. Özümüzünkülərə fikir verin: onlar yanıqlı muğam səsi ilə yalvararaq, ahu-fəğanla ürəyimizi al-qan etməyə çalışaraq dilənirlər. Yaxud da şikəst bir adamın natamam əzasını bizə göstərib, ürəyimizi xarab edirlər (Bu üsulun televariantı da var idi). İfrat duyğubazlığımıza mən "ürək şişməsi" adı verirəm. ("Ürək şişməsi" adı verilən hadisənin tibbdə tamam ayrı mənası olduğunu bilirəm). Bizim ürəyimiz beynimizdən iridir, o, şişib. Ürəyidoluluqda başıboşluq sezilir. Axı adam nə qədər Yetim Segah kədərinə qərq olar?! Bir-iki dərin fikir qarşısında biz tez deyirik: "başım şişdi". Çünki başımızın fikir tutumu azdır, ona görə də tez dolur. Amma əvəzində ürəyimiz genişdir, onun duyğu tutumu çoxdur. Mənim ürək şişməsi dediyimə el arasında ürəyigenişlik deyirlər. Mən isə belə deyərdim: "ürəyigeniş" olmaqdansa, "yekəbaş" olmaq yaxşıdır. Ürəyidoluluq bəlkə də başıboşluğun təsəllisidir. Biz bir-birimizin ağlına heç nəyi batıra bilməsək də, ürəyinə tez yol tapırıq.