Çətin və dolaşıq durumların kulturolojisi

Qərb və Şərq mədəniyyətlərində virtual örtüyün "kosmoqoniyası"
(Giriş və I Bölüm)
Giriş

Bu kitab son zamanların fəlsəfi-kulturoloji araşdırmaları fonunda qabarıq seçilən yenilikləri ortaya qoymaq istəyindən doğub. Hərçənd yazı prosesində aydın olub ki, yazarın ağlına gələn neçə-neçə ideya boş yerdən çıxmayıb, dünya elmində bu ideyalara qovuşduracaq yolların bir qismi salınıbmış. Məsələn, çətinlik və mürəkkəblik, dolaşıqlıq, sözsüz, ayrıca kitab və araşdırma hədəfi kimi heç bir yerdə, deyəsən, ağla gəlməyib. Bu, bizim problemdir və ola bilsin ki, əlinizdəki kitabdan sonra "Azərbaycan saray intriqalarında mürəkkəbliyin estetikası", "Mədəniyyətdə sadələşdirmə və mürəkkəbləşdirmə alternativləri", "Sosial və psixoloji yaşamda mürəkkəblik və çətinlik fenomeninin ortaya çıxmasında ədəbiyyatın rolu" kimi dürlü adlarda kitablar yazılacaq . Bütün bu dediklərimiz sanki yenilik iddiamızı iri addım kimi göstərir. Ancaq o biri yandan nə qədər fəlsəfi öyrətilər, kulturoloji ideyalar olub ki, başqa nəsnələrdən danışırmış kimi görünəndə əslində çətinlik və dolaşıqlıqların öhdəsindən necə gəlməyin yollarını aramaq istəyib və bununla nələrdəsə bizi qabaqlayıb. Buddanın 4 ərdəmli Doğrusu insanı çağırırdı ki, bu dünyanın dolaşıqlıqlarının toruna düşməmək üçün heç nə istəmə, heç nəyə bağlanma, beləcə, sadələşmişliyin arınmışlığını qazan. İbrahim dinləri də adamlarda çoxtanrıcılığa (paqanizmə) qəzəb, ikrah tərbiyə etdirirdi ki, onları çoxlu "müdirin" arasında dolaşıb qalmaqdan qurtarsın. Yunan mifologiyası yaxşı göstərir, necə tanrı çox olanda onlar bir-biri ilə didişməyə, hərəsi bir tərəfə çəkməyə məhkumdurlar. İbrahim dinləri insanı Bir Allaha bağlamaqla ona Birin vasitəsi ilə insanlığa qurtuluş gətirmək istəyirdi. Sistem nəzəriyyəsi çox şeylərlə bağlıdır, ancaq bağlandıqlarının, açıqladıqlarının arasında dolaşıqlıqlar da var. Həmin nəzəriyyə bizə dolaşıq, mürəkkəb görünənlərdən savadlı danışır, mürəkkəbliyin, müxtəlifliyin necə olmasını şəkilləndirir. Bu mənada sistem nəzəriyyəsindən də bizim kitabın problemlərinə yollar gedir. Bu kitab üzrə araşdırmaya çətinlik, sonra isə mürəkkəblik problemindən stimul alıb işə başlayanda və "dünyada nə var?" sualı ilə İNTERNETdə gəzəndə aydın oldu ki, Qərb (Batı) elmində nisbətən sakit və tarazlı görünən sistem nəzəriyyəsindən indi Mürəkkəblik haqqında elmə, Xaos nəzəriyyəsinə, Sinergetikaya keçiblər və bizim istifadəmiz üçün onlarda da nələrsə var. Kitaba hazırlayanda biz o həvəslə başlamışdıq ki, çətinlikləri, dolaşıqları necə və nələrdə görmələrinə görə Batı və Doğu, yəni Şərq və Qərb kültürlərini kökündən ayıracağıq və beləcə, biz şərqlilərin o birilərindən başqalığını tapacağıq. Başqalığı tapandan sonra öyünmək üçün sübutlar ortaya çıxarmaq, ya da utanmaq, utandırmaq üçün səbəbləri aramaq dönəmi gəlir. İkisindən birini, - öyünməyimi, ya utandırmağımı seçmək isə, artıq, zövq məsələsidir. Peyğəmbərlik arxetipindən çıxış etmək istəyənlər eyibləri göstərib sağaltma yollarını cızırlar. XX yüzilin ilk onilliklərində Mirzə Cəlildən tutmuş Ağaoğlunacan peyğəmbərlik arxetipi güclü işləyirdi. Ancaq millət özünüdanlaq, özünüalçaltma azarına tutulanda öyməklə sağaltmağa gərək yaranır və bu zaman toplumda başqa tipli düşünərlərə çağırış olur ki, "gəl şərəfləndir!" Biz kitabı başlayanda, pis çıxmasın, peyğəmbərlik arxetipinin əsir-yesiri olmuşduq, istəyirdik ki, Doğunu çətinlikləri və mürəkkəblikləri pis bilməkdə, onların öhdəsindən gəlməyin dürlü yollarını axtarmamaqda suçlayaq və sonra da Qərbi ibrət göstərək. Ancaq araşdırmağa başladıq və aydın oldu ki, sadaladığımız çatışmazlıqlar Yeni çağacan həm Doğuda, həm Batıda olub. Yeni çağacan bu məsələdə Şərq və Qərb bir-birinin tayı imiş. Yalnız Demokratiyaya və Sənaye toplumuna çıxanda hansı Qərb ölkələrindəsə çətinliklərə və mürəkkəbliklərə adekvatlıq formalaşır. Beləcə yeni çağda Qərb Şərqdən fərqlənir. Dürlü fərqləri, özəllikləri tapmaq elmdə elə ilgincdir ki! Düşünmək nələrisə birləşdirmək, nələrisə ayırmaqdır, - bunu A.F. Losev deyib. Birləşdirmək və eyniləşdirmək əsasında çoxlu ümumilər, bütüncələr, hamılıqlar, qanunlar, kanonlar tapılır. Ünlü filosof Karl Popperlə ünlü neyrofizioloq Ekkles "Öz və onun beyni" adlı ortaq kitablarında razılaşanda ki, insan bütünlükdə ölümü, eləcə də öz ölümünü düşünən varlıqdır, bununla bütün insanları bir əlamətdə birləşdirib başqa canlılardan ayırırdılar. Qanun və anlayışların hamısı hamılığı tapmaq üçündür. Onlar tökülüb-dağılan-səpələnən nələrisə qotazın saçaqları kimi bir buğuma bağlayır. Tövrat əhli Yaqub peyğəmbərdən (bir kökdən) haçalanmış 12 boy, soy, qol idi və ətirin molekulları kimi haçalana-haçalana uçub dağılmalıydılar. Həzrət Musanın Tanrıdan gətirdiyi 10 yasağın hər biri bu 12 qolu və 12 qoldakı İsrail övladlarını özünə birləşdirməklə (yəni onlar yasaqları davranışlarında təkrarlayıb yasaqlara birləşdilər) onların hamısını öz aralarında bir-birinə bağladı. Beləcə, yəhudilər oğurluğa, zinaya, yaxınları öldürməyə, yəhudidən sələm almağa pis baxmaqla, donuz ətini yeməməklə, şənbə günü işləməməklə bir-birinə oxşadılar, yəni davranış eyniliklərində bir-birinə birləşmiş oldular. Ona görə də indiki İsraildə ravvinlərin Rusiyadangəlmə donuz əti yeyən yəhudilərin üstünə düşməsi heç də mövhumat deyil. Ravvinlər donuza yasağın qalxması ilə İsrail uşaqlarını birləşdirən bağlardan birinin qopmasından qorxurlar. Beləliklə! Beləliklə, İnsan qanunlarda, anlayışlarda bir-ləşməklə, bir araya gəlməklə dağılmışlıqdan, hərc-mərclikdən qurtulmağa çata bilib. Birliyin ləzzəti bundadır! Ancaq sürü də birlikdir. Sürüdəkilər ona görə sürüdə bir-ləşirlər ki, onlar bir-birinin ekizidirlər, eşdirlər. Eyni istəklər, eyni nifrətlər, eyni düşüncələr onları eyni edir. İstəklərinə, düşüncələrinə görə bir-birindən güclü fərqlənənlər kütlə, sürü əmələ gətirə bilmirlər. İspan filosofu Orteqa-i Qasset insanlarda kütlə, sürü fenomenini tapanda bunu sürünü pisləmək üçün tapırdı, yəni sürü törədən bir-liyi, bir-ləşməni, bir-birinə oxşamışlığı pisləyirdi. Demokratiyada fərdiyyətçiliyin öygüsü eyniləşməyin maraqsızlığına qarşıdır. Bir sözlə, bir meydanda eyniliyə heyran olursansa, başqasında eynilikdən qorxursan. Yenə təkrar edək. Düşünmək, birləşdirmək və ayırmaqdır. Birləşdirməyi dedik, indi də ayırmağa baxaq. Ayrılmaları, fərqləri tapıb biri ikiyə, üçə və s. bölmək hüceyrələrin bölünməsindən tutmuş fəlsəfədən yeni fəlsəfənin törəməsinəcən o qədər nəsnələrdə verimli olub ki! Adi adam təmizliyi bir sayıb təmizlik ideyasında filan qədər təmizkarları eyniləşdirir, bir-ləşdirir (Erix Fromm yazırdı ki, amerikalılar İkinci Dünya Savaşında Avropaya gələndə fransızlarla müttəfiq, almanlarla düşmən olsalar da təmizik məsələsində almanları özlərinə daha yaxın gördülər). Deməli, təmizlik bir çox təmizkarları eynilikdə göstərir. Ancaq bəzi gördüklərimiz təmizlikdə fərqlərə, bir təmizlik ideyasında çoxlu təmizlik tiplərini ayırmağa düşüncəmizi yönəltdi və ağlımızda belə bir formula doğdu: təmizliyin sınırları, sərhədi kültürdən kültürə dəyişir. Müsəlman üçün aftafa ilə yuyunmaq təmizlik anlayışının altına düşür, xristianlarda isə aftafa məsələsi bizi bu anlayışdan qırağa çıxır: onlar hər gün tualetdən sonra əlin murdarlanmasını gözlərinin qabağından çıxara bilmirlər ki, aftafa ilə yuyunmanı təmizlik saysınlar. Bizim üçün ayaqqabının altı ən murdar yerlərdəndir. Amerikalı isə yorğan-döşəyin üstünə ayaqqabı ilə çıxanda bunu heç cür natəmizlik saymır. 90-cı illərdə Azərbaycanda ABŞ-ın elçisi olmuş Kozlariçlə bir görüşdə görəndə ki, ayaqqabılı ayağını jurnal masasının üstünə qoyub, kültürlərin fərqini bu "ədəbsizlikdə" seyr edib əməllicə əylənmişdim. Fərqlər, ayrılıqlar haqqında düşünmək, həm də ayırmaq, fərqləri tapmaqdır! Niyə Moskvada rusdan soruşanda ki, kibritin var, siqaret çəkməyəndirsə, danlaq səslə "çəkən deyiləm!" deyir, eyni vəziyyətdə isə azərbaycanlı dil-ağız edən səslə "yoxumdur" söyləyir və bu zaman sanki siqaret çəkən olmadığı üçün səndən üzr istəyir? Bu sualları qoyub kültürlər arasında ayrılıqları tapmaq çoxlu dünyalar bolluğunu yaradır. Biz də çox istərdik ki, çətinliklərə, mürəkkəbliklərə ayrı-ayrı kültürlərdə fərqli yanaşmaları tapmaqla çoxlu dünyalar bolluğunun tapılmasında bulunaq. Ancaq yazıqlar olsun ki, alınmadı. Biz xeyli qalın cızıqla ancaq demokratik və sənaye toplumu ilə ənənəvi kültürləri çətinlik və mürəkkəblik məsələsində prinsipial fərqlənən iki dünya tipi kimi ayıra bildik. Bəlkə yeni gələnlərdən kimsə uzağa gedə biləcək?! Kant analitik mühakiməni sintetik mühakimədən ayırırdı. Analitik mühakimədə predikat subyektə heç nə artırmır, qoşmur: Məsələn, biz deyəndə ki, "bərk nəsnə müqavimətlidir", burada müqavimət bərkliyə prinsipial heç nə artırmır, çünki bərklik ideyasında müqavimət də gizlənir. Sintetik mühakimədə isə predikat subyektə yenilik qoşur. Məsələn, desək ki, virtual obyektlərin bərkliyi olur, Kant demişkən, sintetik mühakimə alınır. Çünki virtuallıq ideyasına görə bərklik deyil. Ya da deyəndə ki, anti-nəsnələr var, yenə sintetik mühakimə alınır, çünki "anti-nəsnə" ideyasında olmayan nəsnə anlamı var. İndi biz də kitabda çətinlik və mürəkkəblik anlayışlarını götürüb mədəniyyətlər üzrə yola çıxanda çox qorxurduq ki, Kantın dediyi analitik mühakimələr prinsipinin maqnetizmindən çıxa bilməyəcəyik, yəni yazımız başdan ayağa elə alınacaq ki, biz ancaq eynilik axtaracağıq. Yəni dünyada nələrin mürəkkəbliyə, nələrin çətinliyə uyğun olduğunu sadalayacağıq. Məsələn belə tapıntılarla yetərlənəcəyik ki, Adəmin Cənnətdən qovulması sadəlik, arınmışlıq psixolojisindən mürəkkəblik, dolaşıqlıq psixolojisinə qovulmuşluqdur. Sufizm isə Vəhdətə çağırışı ilə insanı mürəkkəblik psixolojisindən geriyə - yenidən sadəliyə qovmaq istəyir. Deyəsən, deyim effektli alındı. Ancaq hər halda bir eyibi var: cənnət durumuna sadəlik, dünyadakı duruma mürəkkəblik adını verməklə sadəlik və mürəkkəblik xurcununa yeni-yeni şeyləri yığmaqla məşğul oluruq. Əslində bu pis məşğuliyyət deyil, ancaq yenə də, onun öz darıxdırıcılığı var. Niyə pis iş deyil. Bəziləri elmdə yeni bir "adı" götürüb onu başqa-başqa nəsnələrə verməyə terminbazlıq, elmdə əllaməçilik deyirlər. Doğrudan da bəzən elə də olur. Məsələn, mən siyasi rəqiblə teledebatda "sən məsələnin etiologiyasını açmırsan" deyirəmsə və o da oxumuş adam deyilsə, pərt olur, əvəzində mən nəsə üst intellektuallıqda görünürəm. "Etiologiya" yunanca əslində "məsələyə gətirib çıxaran səbəbləri, nədənləri açmaq" mənasını verir. Deməli, mən "məsələyə gətirən səbəbləri açmırsan" da deyə bilərdim, ancaq belə deyəndə nəsə şık alınmır. Neçə onillərdən bəri Azərbaycan kültüründə dönəmdən dönəmə dillərə düşmüş "trivial", "kontekst", "imic", "mentalitet" sözləri danışanı beləcə şık etdiyi üçün, ona əda verdiyi üçün sevilib. Bu, əski nəsnələrə yeni, modlu ad verməyin, terminbazlığın bir az pis tərəfi. Ancaq yaxşı tərəf də ola bilər. Məsələn, mən deyirəm ki, "sən məsələnin etiolojisini açmırsan" və bununla, sən arifsənsə, siqnal alırsan ki, etiologiya təbabətdə ayrıca bir bölüm olaraq xəstəliklərin səbəb xəttində mənzərəsini açmaq üzrə ixtisaslaşıb. O biri yandan etioloji miflər var, məsələn, qəbilənin coğrafi məkanında hansı dağınsa necə yaranmasına mif qoşulub. Etnoqrafiyada, strukturalizmdə etioloji miflərin konstruktlarını açan nəzəriyyələr var və s. İndi, mən deyəndə ki, "sən məsələnin etiolojisini açmırsan" siqnal verirəm ki, məsələnin səbəb xəttinin elə-belə, loru açılmasını yox, tibdəki, etnoqrafiyadakı, strukturalizmdəki etiolojilik prinsipində açılmasını, diaqnozlaşdırlmasını səndən istəyirəm. İkinci halda mən ona görə onsuz da aydın nəsnəyə yeni termində ad verirəm ki, bu termin həmin nəsnəni özünün qoşulduğu nəzəriyyə, anlayışlar sisteminə çəkib salsın və deməli, yeni düşüncə mühitində onu gəzdirsin, dolandırsın və dəbərtsin. Deyiləni açmaq üçün bir örnək: əgər sən filan komandanın fanatı kimi onun köynəyini geyirsənsə, bu köynək başqasının gözümdə səni komandanın minlərlə fanatlarının dəstəsinə qoşur və başqası, artıq, həmin dəstənin imkanlarında, özəllikləində səni düşünməyə başlayır. 2000-ci ilin Avropa çempionatında ingilislər öz komandalarının köynəyini geyinmiş türk fanatları kimi köynək geyinib dava-dalaş salanda vəhşi türklər stereotipini daha da yayımlı formulə etmək istəmişdilər. Belə formulalar güclü olanda isə hətta nazik xasiyyətli türkün də rastına çıxan avropalıya "mən elə deyiləm"i sübut etməsi üçün xeyli gözəl örnəklərlə göstərməsi tələb olunur. Terminlər anlatdığımız ikinci haldakı vəzifəni görəndə isə bu, artıq, başqa şeydir, ədabazlıq deyil, işgüzarlıqdır. Ancaq işgüzarlıq olsa da onun da yenilik dərəcəsi "tam başqalıq" deyil. Nitsşe özünün "Böylə dedi Zərdüşt" əsərini "hamı üçün və heç kim üçün olan kitab" adlandıranda tam başqa yenilikdə yazılmış kitab tipini göstərirdi, - biz, bax, belə yeniliyi deyirik. Ancaq yeni terminlə yeni sıraya salmaq və olayı beləcə yeni kontekstdə araşdırmağın öz dəyəri olsa da kitabın yazılışında bu dəyər bizi çəkmirdi, hərçənd Nitsşenin deyimi ilə anlatdığımız kitab tipini yaratmaq da bizlik deyildi. Ona görə də yazılışda bizə terminlə yeni ad qoymaq ilə prinsipial yenilik əldə etmək arasındakı orta yol daha maraqlı oldu. Biz çətinlikdən, mürəkkəblikdən yeni-yeni nəsnələrə, situasiyalara çıxmaq işinə girişdik. Bu yolu düşündüyümüz üçün də mürəkkəblikdən demokratiyanın Kopernik Devriminə, konfliktlərin virtuallaşması məsələlərinə çıxa bildik. Yaxşı ki, çıxdıq, yoxsa darıxacaqdıq. Deməli, bizim kitabda iki metodoloji var, biri əski şeylərə yeni ad verməklə onları yeni adın sayəsində başqa silsilələrə salıb o silsilələrin problemlərində, konfliktlərində göstərmək, ikincisi isə beləcə nəsnəni, olayı yeni adla başqa silsiləyə salandan sonra ondan qopub başqalıqlarda gəzmək və sonra yenidən ona qayıtmaq. "Ondan qopub başqalıqlarda, başqalarında gəzmək" nə deməkdir? O deməkdir ki, nəsnədə səni dərin düşüncələrə çəkmək üçün hər nə desən var və sən onu düşünmək üçün ona yeni ad verirsən. Bu ad nəsnəni yeni kontekstə, yeni düşüncə silsilələrinə aparıb salır. Beləcə, yeni adın arxasınca çəkdiyi nəsnə bizi də arxasınca çəkib həmin mühiti salır. Yeni düşüncə mühitinə düşəndən sonra biz hansı andasa nəsnədən yorulub (ya bezib) ondan qoparaq oradakı başqa cürlüklərdə, başqa nəsnələrdə gəzirik. Bunu örnəkdə göstərək. Azərbaycan türklərində dövlətliliyi bildirmək üçün "var-dövlət" söz birləşməsinin işlədilməsi bir dəfə əlinizdəki kitabın yazarını düşünməyə itələdi. Həmin "var"ın üstünə yeni ad kimi "ekzistensiya" terminini qoyanda bu termin "var-dövlət"dəki "var"ı fəlsəfə dünyasına apardı və bu zaman "var" arxasınca bizi də çəkib ora saldı (fəlsəfəni yaxşı anlayan oxucu, qoy, şüuruna suallar buraxmasın ki, bu niyə belə edir, axı, ekzistensializm ekzistensiyanı hər hansı var olmaqlıqla yox, düşünən-duyğulanan canlı subyektin var olmaqlığı ilə bağlayır? Suala cavab belədir: "var-dövlət"i biz çox vaxt insanla bağlı işlədirik və bu zaman var-dövlətlilik həm də insanın olmaqlığının nəsə bir qatı olur). Qırılmış düşüncəni bitişdirib Giriş sözünü davam edək: "var" bizi yeni dünyaya, yəni fəlsəfənin mühitinə salanda biz azərbaycanlılarda varlılığın həm də dövlətliliyi bildirməsindən sonuc çıxardıq ki, Varlıq kateqoriyası azərbaycanlı şüuruna bolluq göstəricilərində yaxşı açılır. Bundan sonra biz "var-dövlət"dəki "var"ı qoyub başqalıqlara yollandıq. Bu başqalıqlardan biri çinlilərin və yaponların başqalıqları oldu. Hər ikisinin mədəniyyətində Boşluq simvolu çox energetik başlanğıc olub və olmaqdadır. Boşluq o kültürlərdə o qədər yayılmış ideyadır ki, hətta Çin, Yapon təsviri sənətindən, teatrlarından da öz fraqmentlərini duydurur. Tutuşdurmaq üçün deyək ki, müsəlmanların, eləcə də azərbaycanlıların xalçaları, miniatürləri göstərir ki, onlar boşluğu sevmirlər. Bax, beləcə, fəlsəfi mühitdə biz "var"ı qoyub başqalıqlara keçdik. Bəs, yaxşı, "nəsnəni, olayı yeni adla başqa silsiləyə salandan sonra ondan qopub başqalıqlarda gəzmək və sonra yenidən ona qayıtmaq" cümləsində "sonra yenidən ona qayıtmaq" nə deməkdir? Əgər bayaqkı misalımızı davam etdirsək, deyə bilərik ki, miniatürlərimizdə boşluğun sevilməməsini görəndən sonra yenidən "ekzistensiya" termininin fəlsəfi mühitə saldığı dövlətlə qoşalıqda işləyən "var"a qayıtdıq və tapdıq ki, azərbaycanda (eləcə də İslamda) yoxsulluq fəlsəfəsinin zəif olması və, məsələn, təsəvvüf ədəbiyyatını çıxandan sonra Azərbaycan ədəbiyyatında yoxsulluq fəlsəfəsinin, idealının, nə bilim, ideolojisinin geniş sonuclar verməməsi həm də azərbaycanlının "var"ı daha çox bolluq göstəricilərində yaxşı bilməsi ilə bağlıdır. Beləcə, bolluqdan azərbaycanlıdakı "var"a, "varlığa" çıxanda yeni dərinliklərə çıxmaq olar. Biz Giriş sözündə nəyə görə "bir cümlənin" üstündə belə dayandıq. Birincisi, ona görə ki, milli oxucularımız ağızdan, qələmdən çıxmış cümləni çaylar kimi uzaqlardan başlayıb gələn, dolaşa-dolaşa gəzib dağın-kəsəyin arasından özünə yol tapan "suların" cəmləşdiyi ümman kimi duymağa, sezməyə öyrəşməyib. Səbəb odur ki, milli yazarlarımız onlara cümləni, İNTERNET-in dilində desək, necə "on-laya" çevirməyi, yəni "bir qapıdan o biri qapıya" girmək prinsipində cümləyə necə girməyin göstərməyiblər. Halbuki XX yüzilin fəlsəfəsi dilə, sözlərə tutulub. Biz Azərbaycanda təkcə binaların, küçələrin, bölgələrin arasında yox, həm də sözlərin, cümlələrin arasında yaşayırıq. Bunu irəli Avropa kültür və fəlsəfələri öz dünyaları ilə bağlı yaxşı bildikləri üçün dilə belə tutulublar. İlk tutulanlardan biri də ünlü filosof Lüdviq Vitgenşteyn olub və o, "Məntiqi-fəlsəfi traktatında" bildirib ki, fəlsəfə öyrəti (təlim) deyil, işdir. Fəlsəfi işin sonucu (məhsulu) yeni fəlsəfi "cümlələr" deyil, ortada olan cümlələrin açıqlanmasıdır. Fəlsəfə cümlələri aydınlığa çıxarmaq üçündür. Bizim bu kitabımız da cümlələrdə, sözlərdə "eşələnən" kitab şəklində yazılıb, ona görə də onun üslubunu aydınlaşdırmaq gərəkdir. Yazı üslubumuz haqqında. Bəndəniz neçə illərdir qalaq-qalaq yazı çap edir. Azad basının yaranması bizim yazmaq həvəsimizlə üst-üstə düşdü və bu baxımdan öncəki on illiklərin nə qədər yazarlarına baxanda bəxtimiz gətirdi. Ancaq, deyəsən, 93-cü ildən yaza-yaza biz utanmağa və usanmağa başladıq. Bir dəfə İlya Erinburq özü haqqında demişdi ki, yaman çox yazıram, lap dovşan kimi balalamağa başlamışam. İndi biz də yazıları dovşan kimi balalamaqdan özümüzü nəsə narahat duyduq. Psixolojimizdə qurdalanıb gördük ki, deyəsən qrafamana oxşamırıq, yazının fiziki tərəfi əsbələşdirirdi, ona görə. Bəs onda nədən idi bu narahatçılıq? Bu sualı düşünü-düşünə tapdıq ki, qəzet dünyası daha çox bazar prinsipində qurulub, ona görə də burada istehsalçı-istehlakçı (yapan, işlədən) və satan prinsipi yazar-oxucu ilişgilərini basıb yeyib. Bazar isə "yeni tavar çıxar" deyir, hövlanak fabrikasiya etmək ritmini elə tezləşdirir ki, ruhani sakitliyə uyşmayan bir durum törənir. Bundan başqa qəzet adamların tez-tez üzünə çıxmaq imkanı yaradır, bu da çıxanı, həm də oxucunu əvvəl-axır bezdirir. Bu qədər ortada olmaq axırda adama ayıb gəlir. Hətta sən hər dəfə gücün çatıb yaxşı yazılar yazsan belə, oxucu ("sənin mürdəşir") sifətindən, sənin adını tez-tez görməkdən usanır. Necə ki bazardan da eyni şeyi alıb geyinmək usandırır. Oxucu bilir ki, sənin şəklinin altında olan yazı yaxşı bir şey olacaq, ancaq bezdiyi üçün, artıq, sənin guşənə girmədən o biri yazılara sarı gedir. Böyükkişi Heydərli, Rafiq Tağı güman ki, özlərində bunu yaxşı duymuşdular. Bax, bu vəziyyətdən çıxmaq üçün biz başladıq çox yazımızı Orxan Toğrulbəy, Xanlar Məmmədli, Fərman Mehdi adları altında verməyə ki, bəlkə masqalanmaqla özümüz də həvəsimizi saxlayaq, oxucunu da bezdirməyək. Nəysə, bu bizim çox yazmamızla bağlı bir haşiyə idi. Əsas məsələ isə onu deməkdir ki, çox yazdığımız üçün də ilk öncələr yazdıqlarımız oxucuların ortasında bulunub onların diqqətini çəkirdi. Bu zaman yaxşı sözlərlə yanaşı tez-tez tənqid də eşidirdik. Tənqiddə təxminən bunları deyirdilər: "yaman mürəkkəb yazırsınız", bir də "türk sözlərini çox işlədirsiniz, anlamaq olmur". Bu tənqidi əlinizdə olan kitabın da doğurcağını öncədən hesablayıb açıqlama vermək istəyirəm. Bununla, kitabın həm üslubu, həm də dili məsələsinə sizi hazırlamaq istəyirəm. Öncə üslubla bağlı. Bizim yazılarda işlətdiyimiz öztürkcə sözləri sayca 20-25 dən yuxarı olmaz, çox vaxt da onların qarşılıqlarını mörtərizədə veririk. Əgər yazı bəyənilirsə, bu 20-25 sözü öyrənmək nədir ki, oxucularda narazılıq doğurur?! Sualı çox düşünəndən sonra anladım ki, oxunun mürəkkəbliyi ilə rastlaşan aldanışa varır, ona elə gəlir ki, mürəkkəbliyin nədəni (nədənliyi, səbəbi) ərəb-fars sözlərinin yerinə "təzə" sözlərin işlədilməsidir. Oxucunu bu aldanışdan çıxaraq. Məsələ 20-25 sözdə deyil, məsələ bizim "əyri strukturların oyunu", "mədəniyyətin ən müxtəlif qatlarında və olayları arasında dolaşıq və ya əyri trayektoriyada düşüncə gəzintisi" adlandırdığım yazı manerasındadır. Maraqlı bir fakt. Eyni məqaləni rusca oxuyanda çoxumuz onu normal qəzet məqaləsi sayırıq. Ancaq öz dilimizdə oxuyanda bizə elə gəlir ki, nəsə çox elmi məqalədir, qəzetlik deyil. Səbəb nədir? Səbəb odur ki, biz azəri oxucularını uzun illərdən bəri yazanlarımızın yazı manerası pis öyrədib, tərbiyə etməyib. Biz Azərbaycan türkcəsində düzünəqulu gedən, dolaşıqlara varıb, orada əlləşən yazılara öyrəşməmişik. Bizim yazı qavrayışımız da, nəyi yaxşı danışıq saymamız da "hamar düdüləmək", "axıcı olmaq" estetikasına vurğundur. Lao-szı isə deyirdi ki, ən yüksək natiqlik pəltəkliyə, ən yüksək bilgəlik (müdriklik) axmaqlığa bənzəyir. Azərbaycanlıların yüksək müdrikliyi axmaqlığa bənzəyən Molla Nəsirəddini var, ancaq biz yenə də bu düşüncə tipini çinlilər kimi universallaşdırmamışıq. Ən yüksək natiqliyinsə pəltəkliyə bənzəməsini biz heç cürə saya salammarıq. Ancaq Lao-szının dediyinin mənası nədir? Odur ki, necə ki pəltək kəkələyəndə biz gərginlik altında növbəti səsin, ya sözlərin nələr olmasını gözləyirik, eləcə də yüksək natiqin danışığı düşüncənin dramasını göstərir, düşüncə dolaşığa düşür, gərilir, geri qayıdır ki, yenidən həmlə edib adlasın və s. Bax, bütün bunlar da dilin, cümlələrin gərginliyində özünü göstərir (onu da deyək ki, "düşüncənin dramı" ideyasını Vaqif İbrahimoğludan alıb özümüzdə gəzdiririk). Bu dediklərimizdən çıxan sonuc. Əlinizdəki kitabın çətinliyi beş-on sözün yeniliyində deyil, düşüncə, deyim tərzindədir. Hərçənd onu da deyək ki, yeni demokratik basının sayəsində artıq bizim yazı tərzimiz elə də unikal deyil, azsaylı da olsa, "qohumları" var. Rəhman Bədəlovun, Kamal Abdullanın, Ramiz Rövşənin, Vaqif İbrahimoğlunun, Zeynal Məmmədlinin, Aydın Talıbzadənin, Hüseynbala Səlimovun, Rafiq Tağının və neçə-neçə bu an yadımıza düşməyən yazarların sayəsində azəri oxucusunun qavrayışı əyri strukturlarla oynaşan yazılara yavaş-yavaş öyrəşməkdədir. İndi isə kitabımızın dil özəlliyini təmizə çıxaraq. Biz azərbaycanlıların bir "nə fərqi var, e-ey" deməsi var. Bunu söyləməklə nə qədər mənasız deyişmələrdən, xırdaçılıqlardan özümüzü qurtarırıq. Çətinliklər var ki, adam "nə fərqi var" deməklə onları aradan götürəndə ağayana, ərdəmli (ləyaqətli), barışqan görünür, özünə böyük sayğı oyadır. Ancaq elə vəziyyətlər də var ki, "nə fərqi var" demək biliksizliyi, pis çəkingənliyi, dayazlığı, vecsizliyi bildirir. İraq belə "nə fərqi var"lardan. İndi kimsə deyə bilər, nə fərqi var, "məfhum" sözünü işlədək, ya "anlayış" sözünü? Nə fərqi var, "həqiqət" olsun, ya "doğru", "gerçək", "şey", "cisim" olsun, ya "nəsnə"? Düzdür, elə-belə, gündəlik danışıqda elə fərqi yoxdur. Küçədə sataşqan oğlan qıza türkün sözü "gözəl"in yerinə farsın sözü "qəşəng"i deyəndə bundan nə onun özünə, nə də qıza bir fərq olmur. Ancaq bu fərqsizlik durumunda belə institutda oxuduğumuz zaman bizim bəzilərimizdə kompleks vardı ki, niyə dilimiz çox, lap çox təmiz deyil, dilimizdə bu qədər ərəb-fars sözləri var. Bəzi yazılar bizi ovundururdu: dünyada heç bir təmiz dil yoxdur. İndi sırf rus sözləri kimi qavradığımız "tovar" sözü bizim "davar/tavar" sözündən çıxıb, "denqi" isə "damğa/tanqa" sözünün fonetik çevrimidir. Öyünmək üçün istənilən qədər belə kəlmələr tapmaq olardı. Ancaq bizlər o vaxt yenə ovunmurduq, lap çox istəyirdik ki, bir gün gəlsin, danışığımızda ərəb-fars sözlərini çıraqla axtarsınlar. Bu, bir vaxtlar gənc filoloqların arzusu idi və bəlkə indiki filoloq nəslindən olan gənclərin də istəyi budur. Ancaq bugünkü yaşımızda düşünürük ki, həmin kompleksdən qurtulmaq lazımdır. Demək istəmirik ki, danışıqla bağlı heç bir dil siyasəti aparmaq gərək deyil. Güman ki, bir xeyli hörmətli adam "ostanovka" yerinə "dayanacaq" deməkdə tərslik göstərməlidirlər ki, axırda bu tərslik çoxlarının tərsliyinə çevrilsin. Ancaq yenə də, adamlar tapılar ki, deyər: "nə fərqi var ey, "çimərlik" olmasın, "plyaj" olsun, "birgə" olmasın, "müştərək" olsun". Düzü, cavabında "bizim dili təmizləmək baxımından gələcək nəsillər qarşısında borcumuz var" deməkdən savayı nəsə demək ciddi dilçilik axtarışlarını tələb edir. Onun üçün də bu məsələni açıq saxlayaq. Bəs, danışıq dilini qoyub, elmi dili götürsək, burada necə? Fərqi var, ya yoxdur? Fərqi var, özü də çox böyük. O mənada yox ki, biz elmi dilimizdən "həqiqət", "səhv", "təhkiyə", "informasiya" kimi sözləri çıxarıb atmalıyıq. Bu sözlərin qədrini bilmək lazımdır və elmi dilin yaxşı işləməsində onların rolu xeyli böyükdür. Söhbət başqa məsələdən gedir. Nəyə görə gərəklidir ki, elmi düşüncə üçün aparıcı sözlərin arasında öz sözlərimizin payı çox olsun? (Yəni onların elmi dildə fars-ərəb, latın, rus dilindən alınma qarşılığı qala-qala). Biz istərdik bu suala cavab axtaraq. Öncə XIX yüzilin böyük düşünəri Vilhelm fon Humboldun belə bir ideyasını yada salaq: dil erqon (yəni edilənin donmuş, daşlaşmış nəticəsi, sonucu) deyil, dil enerjidir (yəni edimdir, fəaliyyətdir). Bu ideyanın gizlin mənası sonralar daha çox bəllilik qazandı. Məsələn, alman ekzistensialist filosofu Haydeger öz fəlsəfi araşdırmalarını dilə qulaq asmaq əsasında qurdu. Belə hesab etdi ki, dilə qulaq tutub, ondan pıçıltı ilə gələn fəlsəfi ideyalar almaq olar. Dil enerjidir və ona görə də içindən, işindən aramsız düşüncələri sayrışdırır, şüura axıdır. Məsələni bir az başqa yöndən anlamağa çalışaq. Bilmək, idrak nədir? Nəzəriyyə, fərziyyə qurmaq nədir? Geniş götürsək, düşünmək nədir? Düşünmək, - bunu dedik, - nələrisə ayırmaq, nələrisə birləşdirməkdir. Düşünmək eyniliyi və ya fərqi tapmaqdır. Məsələn, sən Humbolda söykənib deyirsən ki, dil erqon deyil. Deməli, dili erqondan ayırırsan, uzaqlaşdırırsan. Sonra bildirirsən ki, dil enrjidir, deməli, onu bu axırıncı ilə birləşdirirsən. Bütün bunları tapanda səndən dişarıda duran bilgi sənin içinə düşür, yəni öncə səndə olmayan (deməli, səndən dişarıda duran) nəsə dilin energetikliyi haqqında bilgi sənin şüurunun içinə düşür ("başına düşmək" deyimindən törəmiş "başa düşmək" dedisi bundandır). Sən düşünürsən. Əgər sən hamının eyniləşdirdiyini eyniləşdirirsənsə bu, heç kimə maraqlı olmur. Çünki informativ olmur, yəni yenilik gətirmir. Əgər tapdığın ağlagəlməz eynilik və ya fərqdirsə, onda tapdığın "tapıntı" adını qazanır. Məcnunun dünyası belə tapıntılarla doluydu. Məsələn, o, yarının xalını Kəbə ilə eyniləşdirəndə tapıntı etmişdi. Qeys ona görə də ağlagəlməz idi, ona görə də o, məcnun sayılırdı. Düşünmək, anlamaq, bilmək, nəzəriyyə, fərziyyə qurmaq nəsnələrin elə görünüşünü (şəklini) çıxarmaqdır ki, onlar sistemdə görünsünlər. Sistemdə bütövlük və ya bütövləşmə var. Bütövlük (bütövləşmə) isə birləşməyə, ayrılmaya canatımların tarazlığından törəyir. Bilmək - nələrdəsə sistemi tutmaqdır. Nəyinsə sistemini anlamaq isə nədənsə nələrin törəməsini, nələrdənsə nəyinsə alınmasını görməkdir, eləcə də nələrəsə baxıb nəyi isə anlamaq üçün ora-buralara yollanmaqdır. Bizdə bilməklə, idrakla bağlı belə bir aldanış var: əgər bir nəsnədə nələrin olduğunu tapmaq istəyirsənsə, ona diqqətlə bax, ondan al. Bilmək nəsnədən almaqdır. Ancaq o qədər dünyada adam var ki, elə hey diqqət edib baxmaqla məşğuldur, di gəl ki, bir bilik ala bilmir. Nəsnələr, olaylar arasında sistem bağlantılarını bir də görürsən ki, dil salır adamın ağlına. Nəsnə nəsnəyə, hadisə hadisəyə yaxın belə durmaq istəmir, onları bildirən sözlər isə oxşayışlar, sözlərin qoşalaşması sayəsində nəsnələri, olayları bizim üçün qoşalaşdırır. Bilik və İblisanəlik bir-birinə yaxın belə durmaq istəməyən şeylərdir. Ancaq türkün "içində eşələnmək" anlamında "quradalanmaq" sözü var. Ona görə də "biz nəyisə bilmək, öyrənmək" mənasında "onun içində qurdalan!" deyə bilərik. Nəyisə bilmək üçün onun içində qurdalanmaq qurd kimi əyri-əyri dolanıb axtarmaq, ilişgi bağları salmaqdır. Biz türklərdə "qarnının qurdu oynadı" deyimi də var. Deyim, adətən, kiminsə birdən-birə əxlaqı pozan, qaydaları tapdalayan sözünün, davranışının haradan gəlməsini açıqlamaq üçün işlədilir. Tövratda Həvvanı yoldan İlan çıxarır, Həvva da Adəmi yoldan çıxarır və onlar Bilik ağacının meyvəsini yeyirlər. Təfsirlər bu İlanı İblis kimi yozur. İndi biz türkün "qurdalanmaq" sözündəkı "qurd" sözünə baxsaq, görərik ki, qurdla ilanı doğmalaşdıran onların sürünən, özü də əyri xətlərlə sürünən olmasıdır. Deməli, türkün yoldan çıxarmaq mənasında "qarnının qurdu oynadı" deyimi bizi aparıb Tövratda Adəmi yoldan çıxaran İlana yetişdirir. Bilik qurdalanmaqdırsa, bu da aparıb Adəmi Biliyə itələyən İlana (İblisə) çıxarır. Beləcə, "qurdalanmaq" sözünə qulaq tutmaq bir-birnə yaxın düşməyən türklərin və əski yəhudilərin mifik şüurlarını, Biliyi və İblisanəliyi uzaqlıqdan qoparıb iç-içə edir (onu da deyək ki, biliyin iblisanəliklə yaxınlaşdırılması Avropa düşüncəsində özünə çoxdan yer tapmışdı, məsələn, Götenin "Faust"unda, eləcə də etnologiyanın ən maraqlı suallarından biri odur ki, xalqlar necə bir-birindən xəbərsiz mif yaradıcılığında eyni yollarla gedib, eyni simvollarla işləyiblər?). Bundan başqa biz türklər üçün mürəkkəblik dolaşıqlıq deməkdir. Dolaşıqda yenə ilan sürünməsinin əyriləri var. Biz (və meymunlar) ilandan instinktiv olaraq eymənirik. Eyni ilə çoxlarımız mürəkkəblikdən eymənirik. Bəlkə bunu bilməsək də mürəkkəblikdən eymənməmizdə ilanla bağlı ağır xatirələrin görünməz iştirakı var? Biz kitabdakı üslubumuzu da əyri cizgilərin "oyunu" kimi anlatdıq. Bəlkə azərbaycanlıların əyri xəttin oyununda olan üslubdan öfkələnməsində də ilana nifrət var? Sözlərin yaxın durmaq istəməyən nələrisə bir sistemə salmasını şeirdə daha yaxşı görmək olur. Şair var ki, qabaqca fikir tapır, sonra ona sözlər geyindirir. Belə şairə dilin xeyri azdır. Belə şair üçün dil ancaq daş daşıyan qatar kimidir, daşıyıcıdır, xəbər çatdırandır. Şair də var ki, özünü buraxır dilin ixtiyarına, dilin stixiyasına (kor, şüursüz, öz-özünə axınına): beləcə, sözdən söz çıxır, dildən öz-özünə alınmış gözəl düşüncələrdən şair özü mat qalır. Şair dilə heyran qalır. Bütün bunlar göstərir ki, elə düşüncə dünyası var ki, orada ideyalar nəsnələrdən yox, dilin axımından alınır. Bax, bu durumda bilik üçün önəmli sözlərin özümüzünkü olması dilə energetiklik verir. Bunu anladaq. İş burasındadır ki, ərəb-fars sözləri bizim dilimizdə pəncərənin şəklinə oxşayırlar, pəncərənin özünə yox. Pəncərənin şəklini açıb əlini çölə çıxara bilməzsən, qalxıb ondan həyətə tullana bilməzsən. Pəncərənin özü olanda isə açırsan hava gəlir, səslər gəlir. Öz sözlərimiz gerçək pəncərələrdir, pəncərə şəkilləri deyil. Bizim öz sözlərimizin arasında törədiciliklə bağlanma, budaqlanma ilişgiləri var: məsələn, "bildirmək", "bilmək", "bildiriş", "bilinməz", "bilməzə", "bilərəkdən" və s. sözləri sistemdə bir-birinə bağlıdırlar. Ancaq ərəb-fars sözlərini götürsək, bizim dilimizdə onların çoxu "qısır"dır. Törədicilik gücləri yoxdur, çünki öz doğma mühitlərindən qıraqdadırlar. Ərəb-fars sözləri dilimizdə qısır olduqları üçün də dilə az enerji verirlər. Belə sözlərlə yüklənmiş dil azərbaycanlı düşüncəsinə enerjili, sistemtörədici vasitə vermir. Tərsinə, düşüncənin açılıb budaqlanmasına əngəllər qoyur. Ərəb-fars sözləri ilə yüklənmiş azəri türkcəsinin bir eyibi də var. Bu yük fikir mimikriyası yaratmağa yardımçı olur. Biologiyada mimikriya buqələmunlar kimi hansı canlınınsa boyasını dəyişməklə yanında durduğu daşa və s.-yə özünü oxşatmasını bildirir. Fikir mimikriyası deyəndə biz onu göstərmək istəyirik ki, fikir yoxdur, onun yamsılanması, oxşartısı var. Azərbaycanca nə qədər yazı var ki, ərəb-fars sözləri sayəsində yüksək avaz və görüntü qazanıblar. Ancaq ondakı "zəmin", "təbəddülat", "təmin" və s. sözlərini öztürkcəyə çevirəndə fikirsizlik həməncə üzə çıxır. Fəlsəfənin ən böyük qulluqlarından biri düşüncə parıltıları yaratmaqdır, insanı gözlənməz fikirlər qarşısında mat qoymaqdır. Ancaq oxuyun fəlsəfədən dərslikləri, heç bir filosofun fikir ixtiralarını bizə açmır, di gəl ki, ərəb-fars sözlərin sayəsində urvatlı bir ton, avaz daşıyır. Daşımağına daşıyır, ancaq bütün tələbələr belə kitablardan üz döndərirlər. Səbəblərdən biri həmin kitabların dilidir. Türkcə az sözləri olan bu kitablarla tələbələrin ürək yaxınlığı, ürək söhbəti, intim, doğma kontaktı baş vermir. Yabançı sözlərin bu ziyanlarına görə də bir çox dillərdə "purizm" adlanan təmizlik işləri aparılıb. Türkiyədə purizm siyasəti dövlət qatında yönəldilmişdi. Bunun sonucunda indi Anadolu türkcəsində ərəb-fars sözləri 70-80 faizdən, təxminən 20 faizə düşüb. Azərbaycanda isə purizm indiki yüzilin erkənində populyar olub, haradasa modernləşmə ideolojisinin içində gedən xəttə çevrilsə də sovet çağında şair və yazıçıların öhdəsinə düşmüş, onların, az qala, gizli disident işi olmuşdu (Sovet ideolojisi Sovet türklərində purizm çalışmalarına türkçülük siyasətinin göstəricisi kimi baxdığı üçün gücü çatdığı, gözünün dəydiyi yerdə onu vururdu). Purizmin, sadəcə, diliçi islahat olmamasını, siyasi funksiyalar daşımasını, görünür, Sovet ideolojisi düzgün tutmuşdu. Bu siyasiliyi çağımızda dünyanın bir çox dil islahatlarında izləmək olar. Məsələn, İsrailə dönmüş yəhudilərdə yeni nəsnələrə (tutalım, silahlara) ad qoymaq üçün ibrani, yəni əski yəhudicənin sözlərini tapmaq, alman, ispan və ya rus sözlərini işlətməmək, sözsüz, siyasi anlam daşıyırdı. Horvatlarla serblərin bir dili olsa da, son konfliktlərdə birinclər dillərini ikinclərinkindən ayırmaq üçün çoxlu neologizmlər ixtira etməyə başlayıblar. Boşnaklarsa serbcədən dil qatında fərqlənmək üçün başqa addımı atdılar. Onlar məktəblərdə Osmanlı idarəçiliyini öyməyə başlamaqla yanaşı, çoxlu ərəb-türk sözlərini də işlədirlər. Bosniyalıların dil islahatı purizm sayıla bitməz, ancaq dilin siyasiləşməsinə qabarıq örnəkdir. Purizmə gələndə isə biz bu prosesi çağdaş fars dilində də, erməni dilində də izləyə bilərik. Dilin təmizlənməsində siyasi motivlərin olduğunu bildirəndən sonra bir məqamı söyləməliyik. Azərbaycanda purizmin bir çox tərəfdarları bu tərəfdarlığı ya siyasi motivlərə görə edirlər ("biz fars şovinizminə qarşı durmalıyıq?!" və s.), ya da milli ləyaqət arqumentlərini əsas tuturlar ("kimdən əskiyik ki, dilimiz bu dərəcədə özümüzünkü olmasın" və s.). Bu zaman bir başlıca məsələ unudulur. Dilin imkan içində təmiz olmasının həmin dildə düşünməni, yazmanı, öyrətməni enerjili, güclü etmək üçün önəmi var. Bir sözlə, məsələ yalnız siyasətdə və ya ləyaqətdə deyil. Məsələ həm də irəlidə dediyimiz kimi Azərbaycan türkcəsini biliyin, düşüncənin dili kimi güclü etməkdədir. Düşünürük ki, bu konteksti verəndən sonra nəyə görə oxuyacağınız kitabda səbəb anlamında "nədən", obraz anlamında "görk", şey anlamında "nəsnə", imkan anlamında "olasılıq" və s.-nin işlənməsini anlayacaqsınız. Bunun nədəni bir az ləyaqət məsələsi ilə bağlıdırsa, daha çox qnoseolojidir. Öz sözlərimiz energetik olduqları üçün düşüncələrimizə təpər verir. Beləliklə, bu kitabı oxumağa başlayanda, birincisi, "bunu burda qoyub ora getmək" prinsipində düşüncə gəzişmələrinə özünüzü kökləyin. Bilin ki, bizim kitab "addım-addım açmaq", "bir-bir açıqlamaq" ssenarisini xeyli pozduğu üçün ona istənilən yerdən "girib" oxumaq olar. İkincisi isə, unutmayın ki, kitabın dilindəki "önəmli", "bulunmaq", "zorunlu", "nədən", "sonuc" və s. sözləri dil əllaməçiliyi deyil, konseptualdır. Azərbaycan elm dili öz energetik sözlərimizlə təpər qazanmalıdır və bizim kitabın dilinin bir amacı da budur. Anlatdığımız linqvo-puristik işlərin önəmini biz oxuculara 1988-ci ildən söyləməyə başlamışıq. Bu məqsədlə belə məqalələr yazmışıq: "Dil haqqında demədiklərimizdən" ("Ədəbiyyat və İncəsənət". 12.08. 1988);"Yenə dil haqqında" ("Ədəbiyyat və İncəsənət". 11.05. 1990); "Oğuzda "uru durmağın" metafizikası və estetikası" ("Oğuz eli". 2.04.1992); "Allah yaranışa niyə razı oldu?" (Oğuzun "qurdu tərpənmək" deyimindən Tövratdakı ilana doğru səyahət) ("Azərbaycan". 1.05.1992); "Dünya dillə şəkillənir ("Azadlıq". 5.09.1992); "Nəyə görə sualından Azərbaycan türkcəsinə baxanda" ("Azadlıq". 20.09; 27.10.1992). "Türkcənin "yaxşı"sından əxlaqa balaca səyahət" ("Azadlıq". 4.06.1994); "Sorularda gözişmələr" ("Azad söz".24.12.1994, 5,14,24. 1995); "Yararlanmağın metafizikasından" ("De fakto". 1.12.1995) və s. Niyə biz bu siyahını verdik. Bəlkə də Azərbaycanda arxiv mədəniyyəti zəif olduğu üçün yazıları gələcək araşdırıcılara xəbər verməkdən ötrü, bəlkə də dil haqqında düşüncələrə çoxdan gəldiyimizi göstərmək üçün, bəlkə də hər ikisi üçün.

Birinci bölüm. Çətin və mürəkkəb durumlar. Anlayışların tutumu, anlayışların açımı

1. Bilik və bilgəlik çətinliklər, mürəkkəbliklər qarşısında
"Çətin" və "mürəkkəb" sözü bir çox mədəniyyətlərdə ən çox işlənən kəlmələrdəndir. Nələr olmayıb ki, onların bir adı kəndi adları olubsa, başqa adı "çətin şey", mürəkkəb məsələ" olub. Hava yüngüllüyün simvoludur, ancaq nə qədər kimyəvi proses var ki, hava, aradan götürülməsi çətin olduğu üçün kimyəvi proses qarşısında zindan kimi duran çətinliyə çevrilir (məsələn, hər hansı metalın ərimə dərəcəsini tapmaq üçün havasızlıq, vakuum mühiti yaratmaq gərəkir, bu isə çox baha və çətin başa gəlir). Söz, - bu ağırlığı, itiliyi olmayan olqu (yəni olan nəsə) yorulmuş, danışığa heyi olmayan adam üçün birdən birə deyilməsi çətinləşib ağır daşa çevrilir.Çətinlik nəyinsə başa gəlməsinin, davam etməsinin, əldə edilməsinin qarşısını kəsən, onları durduran əngəldirsə, sözsüz, ilk öncə qaya, uçurum, divar, əlçatmaz ucalıq kimi fiziki olqularda başa düşülüb. Yəni insanda "çətindir!" ahını, reaksiyasını onlar doğurublar. Bu fiziki çətinlikləri insan öncə bədəninin, cisminin fizikası ilə anlayıb, yəni görüb ki, addımını atır, özünü irəli yıxır, alınmır. Əngəllər nə yeriməyə, nə qalxmağa, nə dikləməyə, nə irəliləməyə qoyur. İnsanın fizikilikdən, cismanilikdən yapılan çətinlikləri bilməsi ona bəlli olan çətinliyin bir dürü, növü oldu. İnsan bunun çətinliyini bədəni ilə duysa da hər halda onu ortadan götürmək üçün şüuruna, bilincinə üz tutdu. Şüur fiziki çətinliyin öhdəsindən gəlməyə fəndlər ixtira etdi: beləcə, ağırlığı ilə yolu tutan qayanı altına ağaclar qoyub diyirlətmək, sürüşdürmək vasitələri ixtira olundu. Beləcə uçrumdan tullanıb keçmək, ucalığa dırmaşmaq üçün kəndirdən sallanmaq, körpü atmaq araçları tapıldı. İnsan təkər (diyirlətmək üçün), sapand, ox-yay (əlin qabağını alan uzaqlığı adlamaq üçün), cib, xurcun (daşımaq, gizlətmək üçün) ideyalarını tapıb onların verdiyi biçimdə nəsnələr düzəltməklə bir çox fiziki çətinliklərin aradan götürülməsi üçün fiziki vasitələr tapdı. Ancaq görünür fiziki çətinliklərin içində özünü bulunmuş bilən insan həm də özünü cismanisiz çətinliklərin içində görmüş oldu. Bir insan o birisində qorxu, dəhşət törədəndə bu psixoloji hal da başqasını durdurmaq, heydən salmaq vəzifələrini görürüdü, deməli, başqasına çətinlik yaratmaq ideyasına qulluq edirdi, - ancaq başqası üçün yaradılmış qorxu, zəhm, artıq, cismani divar deyildi, nəsə psixi pərdə idi, yolu kəsirdi. İnsanlar maskalar, qrimlər vasitəsi ilə, eləcə də Modenin (Oğuz xanın) düzəltdiyi fitçalan ox kimi nəsnələrlə qarşı tərəfdə qorxu törədib, onları durduran çətinliklər ixtira edirdilər, o biri tərəfdənsə ovsunlar, əxlaqi ideyalar ("adam kişi olar" və s.) düşünüb bu tip qorxunu dağıdırdılar. Əski türklərdən olan tukyuların döyüşdə ölümü şərəfli sonluq sayması, bütün yapon kültüründə özünü öldürmə aktının samuraylarda olduğu kimi Üst insan aktına çevrilməsi hamısı qorxunu aradan götürməyə yönəlmiş əxlaqi ideyalar idi. Beləliklə, biz çətinlik situasiyasının insana ta əzəldən ən dürlü yerlərdə, növlərdə rast gəldiyini görürük. Görürük ki, bu situasiya həm ağırlıq, bərklik kimi fizikilikdən törəmiş, həm də yüngül, azçəkili, bərksiz nəsnə və olaylardan ortaya çıxmış və insanda "çətindir!" düşüncəsini oyatmışdır. Çətinlik qədər mürəkkəblik, dolaşıqlıq da insana əzəldən bəllidir. İnsan mürəkkəbliyə də çox müxtəlif yerlərdə və materiallarda rast gəlib. Tələ funksiyasını görmək üçün ayağa dolaşan tor, ayağı dolaşdıran kəndir, döyüşdə eyni anda dürlü yöndən gələn hücumlar, çoxlu təhlükələrin ortasına düşmək, nə etməyi bilməmək (iki daşın arasında qalmaq) hamısı ta əskidən insan üçün başqa tipli problemləri ortaya çıxarmışdı. Oğuzlar aydıranda ki, "Şol kişi neyləsün ki, yuqarı asarsa, is olur, aşağı qoursa, pas olur, urub öldürürsə, yas", bununla mürəkkəbliyin törətdiyi çıxmazı anladırdılar. Əski türklər döyüşdə qoşunu ucları düşmənə çevrilmiş nal kimi düzəndə bir vaxtda iki tərəfdən düşmənə həmlə etmək pozisyasını yaradırdılar və bununla düşməni iki daşın arasına salmaq ideyasını gerçəkləşdirirdilər. Mürəkkəbliyin ortaya çıxdığı məkanlar kültürdə əxlaqdan tutmuş savaşa, ovdan tutmuş qafanın içinəcən min cür yerdə olub. Ən yaxın və sadə olduğu üçün daha yaxın olan dostluq ilişgiləri, - bunu ədəbiyyat tarixi yaxşı göstərir, - araya qadın, pul girəndə qorxunc mürəkkəbliyə çevrilib. İlgək növləri sadə bir ipdən necə dolaşıq yaradıla bilməsinə parlaq örnəkdir. Beləliklə, hər şeyin, hər olayın çətinliyə və mürəkkəbliyə çevrildiyi məqamlar var. Özü də bir maraqlı fakt: nəyisə çətinliyə və ya mürəkkəbliyə çevirən nəsə bir çox hallarda təbiətin doğurduğu mexanizm olmur. Bir çox çətinləşdirmə, mürəkkəb-ləşdirmə mexanizmlərini mədəniyyət yaradıb. Mədəniyyət tarixi həm də çətinləş-dirici, mürəkkəbləşdirici vasitələrin ixtirası tarixidir. Adamların bir-birinə söz deməsi adi durumdur, təbiətdən gələn bir şey bunu çətinləşdirə bilər, tutalım, adamlar arasında olan, səsi öldürən uzaq məsafə. Mədəniyyətsə utancaqlıq deyilən özəl psixoloji olay yaradıb və nə qədər adam bu utancaqlığa görə başqası ilə danışa bilməyib. Deməli, kültürün ixtira etdiyi utancaqlıq kommuniksiya, kontakt qarşısına çətinləşdirici əngəl qoyub, özü də bu əngəl divar, sədd kimi fiziki olmayıb, nəsə əllə tutulmaz, gözlə görünməz normadan gəlib. Mədəniyyətdə icad olunmuş utancaqlığın törətdiyi çətinliklə ortaya çıxan digər durumlara başqa örnək. Azərbaycanda tənqid institutunun az gəlişməsi bu ulusun kültürünə norma qoyan "utancaq ol!" buyuruğundandır. Eləcə də ticarət zamanı pulda və tərəzidə aldatmaların asan keçməsinə əlverişli şəraiti xeyli adamın abırına qısılıb irad tutmaması yaradır. Mədəniyyətdə başqa çətinlikləri insan davranışınının istədiyi kimi olmasına əngəllər qoyan yasaqlar əmələ gətirir ki, onları da təbiətlə bağlamaq olmaz. Bir çox əski uruqlarda (qəbilələrdə) dəmirə toxunmaq yasaq idi, əski yunanlarda dəmiri tapınağa (məbədə) gətirmək suç sayılırdı, Güney-Batı Afrikanın Ovombo qəbiləsində isə sünnəti dəmir alətlə etmək qadağan idi (lap mərdimazarlıqdır). Biz deyə bilərikmi ki, bu çətinləşdirici, durdurucu yasaqlar nəsə təbiətdən gələn, fiziki əsası olan yasaqlar idi? Təbii ki, deyə bilmərik. "Dəmiri qarnına soxma!" yasağının təbiətdən gələn arqumenti var, çünki soxsan, ölərsən, buna təbiətin bir parçasi olan bioloji orqanizm dözəmməz. Ancaq "Dəmiri məbədə gətirmə!" yasağına biz belə, təbiətdən gəlmə arqument tapa bilmərik. Əski çağlarda təbiətdən törəməyən yasaqlardan biri də ağızı açıq qoymağın qadağan olunması idi. Ağızı qutun (ruhun) bədənə girib-çıxdığı "qapı" sayırdılar, ona görə də hesab edirdilər ki, açılı qalmış ağızdan pis ruh girə bilər. Ağızın insanda zəif yer sayılmasına görə də yemək yeyənin ağzına baxmaq pis sayılırdı (bu, başqa motivlərlə indi də qalır). Loanqo hökmdarı hətta onun yemək yeməsini görmüş oğlunu öldürtməyə məcbur olmuşdu ki, əski ənənəin oğula-qıza baxmayan amansız gücünə yeni artım versin. Bütün bu faktlarda biz mədəniyyətin özündən çıxartdığı yasaqlarla insana nəsə çətinliklər törətdiyini görürük. Ona görə də deyirik: Mədəniyyət çətinlikləri, mürəkkəblikləri özü törədən, sonra da onları çözmək, onların öhdəsindən gəlmək üçün özü araclar (alətlər, vasitələr) "ixtira" edən maşındır. Bütün bu deyilənlərdə çətinlik və mürəkkəbliyin mədəniyyət və insan üçün əlçəkməzliyini görəndən sonra qəribə bir faktı deməmək olmur. Çətinliyin və mürəkkəbliyin bütün bu əlçəkməzliyinə baxmayaraq, həmin anlayışlar nə fəlsəfədə, nə mədəniyyətşünaslıqda işlək terminlərə çevriliblər. Mədəniyyətlərin çətinlik və mürəkkəblik terminlərində modelləşdirilməsinə rast gəlmək olmaz (yalnız XX yüzilin son onilliklərində təbii elmlərdə, daha sonra isə menicmentdə mürəkkəbliyin analoqu olan Xaos nəzəriyyəsi, Mürəkkəblik elmi ortaya çıxıb). Halbuki biz çətinlik, mürəkkəblik biçimlərindən, əlamətlərindən kültürə yanaşsaq, bir çox xarakterik şeylərdən yeni səslər çıxara bilərik. Çətinlik, mürəkkəblik rakursundan yanaşanda mədəniyyət problmlərində hansı yeni durumların, strukturların açılmasını anlamaq, bilmək proseslərində yoxlayaq. Bilik və bilgəlik nədir, nəyə gərəkdir? sualı öz içimizdən, ya da başqalarının içindən qənşərimizə çıxanda və bu an cavabı qaranlığa qələbə çalan işıq (bir sözlə, savaş, axı, qələbə savaşla bağlıdır) terminlərində, simvollarında düzüb qoşanda, yəni tutalım belə deyəndə ki, bilik qaranlığa qələbə çalmaqdır, doğru cavab verməyimizə daha çox arxayın oluruq. Bizim müdrikliyi (bilgəliyi) düşünməklə bağlı alışqanlığımızda çətinlikləri qıraqdan bizə atanları ifşa etməyi bacaran adam şəkli var. Bir çox adamların və bəzi kültür tiplərinin bilik və bilgəliyi səbəbi tapmaq bəsirəti ilə sıx bağlaması, hər ağllı açıqlamaya səbəbləri üzə çıxaran açıqlama kimi baxması da dediyimiz vəziyyətlə bağlıdır. Fikir verin determinist (səbəbçi) şüurların, bilinclərin inamını bildirən cümlələrə: "hər olanın olması üçün bir səbəb olmalıdır", "səbəb nəticədən öncə gəlir, deməli, biz olanın səbəbini axtarışa çıxanda onun ortaya çıxmağa başladığı keçmişə (onun tarixinə) çıxırıq", "səbəbsiz heç nə olmur, təsadüfün də səbəbi var, sadəcə, bu səbəb qəfil ortaya çıxandır, irəlicədən hesablaya bilmədiyimizdir", "səbəb zəncirini biləndə olayları idarə etmək, yönəltmək olur, nəticəni törətmək üçün ona gətirən səbəbi işə salırsan", "səbəbləri bildinmi, dünyanın işinə qarışa bilirsən, hətta süni maddələr də əldə edə bilirsən" və s. Göründüyü kimi, dünyanı istəklərinə uyğun dəyişdirməyə meyilli şüurlar üçün səbəblər keçinin buynuzları kimidir, tutub fırlada-fırlada keçini istədiyin yerə yönəldirsən. Səbəb-nəticələri (nədənləri-sonucları) bir-bir üzə çıxaran biliyin saldırqanlığını, yəni aqressivliyini Fridrix Nitsşe belə anlatmışdı: - "Səbəb və nəticəyə inam instinktlərin ən qüvvətlisi olan intiqam instinktindən özünə güc alır"(1). Bu deyim səbəblərə XIX yüzil sevgisininin fonunda alman filosofunun ta əskilərdən səbəb tapmaq azarına tutulmuş şüurlardan acıq çıxması idi. Hərçənd bəlkə də Nitsşe həmin aforizmi ilə özünə doğma olan ideyaları, Üst insanın energetizmini, onun öc (intiqam) amaclı yaşamdan mənalanmasını doğruldurdu. Ancaq səbəb-nəticə zəncirini tutub dartmaq istəyən düşüncənin repressivliyini, aqressivliyini özümüzün adi açıqlamamızla da bildirmək olar. Gündəlik alışqanlığımız belədir ki, - texniki, tibbi və s. bilinc də bu alışqanlığa tutulub, - biz nəsnələrin, olayların səbəbini, nədən yaranmasını (səbəb anlamında "nədən" sözü də buradandır) biləndə onların "qulpunu" əlimizdə duyuruq, onların xofu daha bizi basmır. Şərq və başqa ənənəvi mədəniyyətlərin müdriklik ədasında müqavimətləri qırmaq, düşməni yenmək bacarığının öygüsü, şərəflənməsi var. İşıqla, işığın (Ahura-Mazdanın) verdiyi biliklə (Avestada Ahura-Mazdanın adları bilik deməkdir) divləri yenmək, böyük güc qazanıb dünya toqquşmaları, düşmənçilikləri kimi azman çətinlikləri yox etmək ariyalıların Avesta kimi əski kitabının bir çox bölmələrindən qavrayışa özünü bərəldir. Bəlkə də Fridrix Nitsşe, - bu öcəşkən, döyüş türküləri ruhunda fəlsəfə yapan filosof ona görə da Zərdüştü özünün Üst insan haqqında yazısına görk (obraz, surət), qəhrəman seçmişdi. Daha aydın olsun deyə, Avesta kəlmələrinə baxaq:
1. Sipitama Zərdüşt
Ahura-Mazdadan soruşdu:
"Denən mənə, ey Müqəddəs Qut (Ruh), Cismani dünyanın yaradıcısı, Müqəddəs Sözdən hansı Söz ən güclü, Ən yenici Ən bərəkətli Ən gerçəkdir?"
2. Bir də hansı söz ən yenici, Ən sağaldıcıdır, Hansı insanların və divlərin düşmənçiliyini Ən çox dağıdıb yerlə bir edir?"
Ahura-Mazdanın özü haqqında sıraladığı adlarda düşüncə, bilmə, yaxşı ilə bağlı sözlər, sözsüz, önəmli görünür, ancaq həmin sırada, daha sonralar Qurani-Kərimdə yenidən dilə gətirilmiş möhtəşəm gücü, enerjini bildirən sözlər də durur və nəinki, sadəcə, sırada durur, sırada sağına soluna gücün, azmanlığın bilintilərini əsdirir. Bunun sonucunda Ahura-Mazdanın Bilik, Öyrəti, Yaxşı kimi sifətlərinin hamısı divləri məhv edən yaraqları andırır (2). Göründüyü kimi, biliyi qarşıda əngəl kimi durmuş, yolu kəsib tutmuş çətinliklərə qənim olan caynaq, qarmaq, nizə, bel (qazma aləti) kimi orqan və alətlərlə yan-yanaşı tutanda onun nəyə gərək olmasını yaxşı başa düşən insan əski çağlardan formalaşmış tipdir. Əski insan Nitsşedən qabaq biliyi dağıdan, sındıran külüng saymışdı. Beləliklə, biz deyə bilərik ki, kültürdə çətin və dolaşıq, mürəkkəb situasiyalar iki personoloji tip sırasını törətmiş, beləcə həmin situasiyaların toplumu şəbəkələndirən strukturlar içində nə qədər önəmli olduqlarını üzə çıxarmışlar: çətinliklər və mürəkkəbliklər bir yandan, müdrik, bilgə şəxsiyyətlər silsiləsini (və onun variantları olan ovsunçuları, şamanları, Tanrı elçilərini və b.) törətmiş, o biri yandan isə ərənləri, alpları sıra-sıra ortaya çıxarmışdır. Dünyada və mədəniyyətdə çətinliklər, dolaşıqlar olmasaydı, bilgəliyə və ərənliyə çağırış da olmazdı. Bu axırıncılar isə olmasaydı, fəlsəfəsi, ərənlik eposu, ovsunu olmayan kültürün kasadlığını demək ən üzdə duran arqumentdir. Dərinə gedəndə isə insanın necə düşünməsi, nələrlə (hansı sözlərlə, hansı ideyalarla, deyimlərlə) danışması bilgələrin çətinliklərlə, dolaşıqlarla əlləşə-əlləşə əldə edib kültürə saçdığı, səpələdiyi simvollardan, olqulardan gəlir. Eləcə də ərənlik! Tarixi yaradan olaylar, əgər əxlaqı götürsək, yaxşını saxlamaq üçün gərəkli olan dözüm, dirəniş motivləri, bacarıqları, yönəldici örnəkləri, ibrətləri çətinliklərlə çarpışmadan doğan ərənlik eyləmlərindən, edimlərindən kültürə səpələnib.
Ərənlik, ovsun, hikmət (fəlsəfə) topluma gərəkli olduğu üçün də müdriklər və qəhrəmanlar həmin məsələlərdə "Allah verənlə" yetərlənməmiş, əlavə olaraq özləri də çətinliklər, mürəkkəbliklər ixtira etmişlər. Sözün əsl mənasında:
Mədəniyyət çətinlikləri, mürəkkəblikləri özü törədən, sonra da onları çözmək, onların öhdəsindən gəlmək üçün özü araclar (alətlər, vasitələr) "ixtira" edən maşındır.
Təbiətdən gələn çətinliklər, - ildırımın düşməsi, yanğınlar, soyuq və s., təbiətdən gələn mürəkkəbliklər, dolaşıqlar, - orientasiyanı itirib azma, iki daşın arasında qalmaq, bir neçə davranışı eyni anda görməyə zorunlu olanda macalsızlıq və s.-ləri, bilgələri ortaya çıxarmış, sayğılı, urvatlı personoloji mərkəzə çevirmişdi. O biri yandan isə bu kəslərin özləri, artıq, özlərinə doğma rejimi gəlişdirmək üçün çətinliklər, mürəkkəbliklər ixtira etmişlər. Onlara təbiətin verdikləri, "Allahın verdikləri" bəs etməmiş, ona görə də ya qəbilənin, ulusun düşməni üçün, ya da arif olmayanları (profanları) aralı saxlamaq üçün dürlü çətinliklər, dolaşıqlar pərdələrini, sədlərini, dolambaclarını yaratmışlar.
Yaxşını biləndə yamanı bilirsən, yamanı biləndə isə yaxşını. Bunu Doğudan tutmuş Batıyacan ta əskidən bilənlər az olmayıb. Eyni prinsiplə insan Xaosu bildiyi üçün Kosmosu, yəni düzümü, düzgünlüyü də bilib. Xaos güman ki, insanın bildiyi, ilk olduğu qədər də azman olan mürəkkəblik, dolaşıqlıqdır. Hərçənd Xaosu bilmək üçün insan çətinliyi bilməli idi, çətinliksə ilk öncə qarşını kəsən müqavimət, dirəniş olanda özünü bildirir ki, var. Müqavimətin yaratdığı çətinliyi insan daha sonra Xaosun çətinliyində bilməliydi (mürəkkəblik həm də çətinlik olanda mürəkkəblik sayılır, axı! Mürəkkəblik öz dolaşıqlığı ilə müşkül, müqavimət yaradır)! Xaosa, Xaosun qaranlığına qarşı duran aydınlıq - sahmana salmanın, düzümləməyin aydınlığı idi. Sahmanın aydınlığı Xaosa baxanda sadəlik deməkdir. Beləcə, bilgəlik sadəlik, aydınlıq yaratmaq bacarığı kimi ortaya çıxıb. Şumerdə əkinçiliyi, maldarlığı ixtira etmiş Enlil, Misirdə insanlara yazını vermiş Xnum, Yunanıstanda insanları yapmış və onlara od vermiş Prometey, Çində ovu, balıqçılığı, musiqi alətini ixtira etmiş ilk əcdad Nyuy-va kültür yaradan, kültür verən, kültür gətirən tanrılar, demiurqlar (yəni yaradıcı qəhrəmanlar) idilər. Bu kültür qəhrəmanları insana ovu, yazını, əkinçiliyi və s.-ni öyrətməklə onu Xaosun burulğanından qırağa çıxıb güvəncli, proqnoz edilən dünya yaratmağa itələmişlər. İnsan kültürverici ərənlərin yardımı ilə sosial quruluş, qanunlar və s. yaratmaqla Xaosun dolaşıqlığı qarşısına aydın düzüm qoymuşdu, deməli, ona baxanda sadəlik yaratmışdı.
İlkində insan çətinlikdən, dolaşıqdan qurtulmaq çalışığında görünür, bu nədəndən onun bilgəliyi, ərənliyi də qurtuluş ərənliyi, qurutuluş bilgəliyidir. Yalnız sonralar başqalarına, qarşı tərəfə çətinlik, mürəkkəblik gətirən bilgəlik və ərənlik də özünə yer alacaq. Bu axırıncıyacan olan dönəmdə isə, biz görürük ki, Xaosun mürəkkəbliyinə qarşı sahman kimi ritm qoyulurdu: insan ritmi həm öz bədənindən (eləcə də bioloji ritmdən), həm tutalım, heyvan dərilərindəki təkrarlanan cizgilərdən və s.-dən alırdı. Ritmi mənimsəyəndən sonra isə insan ritm vasitəsi ilə hətta Xaosla da oyuna girirdi. Ekstatik, mistik rəqslərdə ritm psixolojiyə xaosun energetizmini qaytarırdı. Oyun, eləcə də rəqs anlamında oyun həm də çoxlu variant və nöqtələrdə gəzişmədir. Ona görə də biz əgər deyiriksə ki, ritmin araçılığı ilə insan hətta Xaosla da oyuna girirdi, bunun bir variantı ekstatik orfik rəqslərdə, vakxanaliyalarda, türk şamanlarının fırfıralarında, sufilərin rəqsində Xaos energetizminin insanın qutuna axması idisə, başqa variantı ritmin verdiyi düzümlə antixaos dünyasının yaradılması idi. Antixaos dünyası proqnozlanan, gümanlanan gələcək prinsipində olur, yəni bilirsən ki, "A"-dan sonra istənilən nəsnə yox, "V", ya "S" gələ bilər. Əski toplumlarda, tutalım, insesitin, deyəsən, neolit çağından yasaqlanması arxayınçılıq yaradırdı ki, bacı-qardaşlar evlənməyəcək. Qaydaların hətta qanlı döyüşlərə gətirilməsi proqnozlu durum yaradırdı ki, düşmən tərəfə danışıq üçün elçi göndərilibsə, onun salamat qayıdışına böyük güman var və s. Bir filosof, deyəsən, Karl Popper qanunlardan danışanda məhz onu önə çəkirdi ki, qanunların, qaydaların sayəsində insan proqnozlanan dünyanı (belə dünya sadə dünyadır) aldı, yəni qayda-qanuna söykənib hesablaya bildi ki, bu etdiyinin cavabında ona nə olacaq.
Antixaos dünyasını yaratmaq məcbur etdi ki, müdrik şüur çoxu aza, müxtəlifliyi eyniliyə reduksiya etməyi, endirib yığmağı bacaran bilinc olsun və bununla qarma-qarışıqlığa qarşı sadəliyi, aydınlığı qoysun. Beləcə, müdrik bilinc say prinsipində, bir, iki, üç, dörd, yeddi, doqquz prinsipləri əsasında düzgünlük, sahman yaratmağa pifaqorçuluqdan, riyaziyyatdan öncə gəlmiş oldu. Adi məntiq deyir ki, insan təsərrüfat işlərinin gərəkləri altında saylara, saymağa çıxmalıydı. İlginc rus alimi V.N. Toporov isə güman verir ki, ilkində insan saydan və saymaqdan sakral araçlar kimi istifadə edərək dünyanın kosmoslaşdırılması ilə məşğul olmuşdu. Daha sonra Toporov yazır ki, Çin traktatı "Xuan fu"da Bir - Suyun , İki - Odun, Üç - Ağacın, Dörd - Metalın, Beş - Torpağın say qarşılığı, ekvivalenti, simvolu kimi göstərilir. Kosmos bu ünsürlərdən düzümə düşürsə, deməli, həm də 1-dən başlayan say "addımlarının" atılması kosmosu düzür (3). Yeri gəlmişkən, "bu addımları kim atır?" - cümləsi özü də bir sorudur. Tanrımı saylarla işləyərək dünyanı qurub-düzmə addımlarını atır, yoxsa tanrılar, ya da üzsüz, aydınsız nəsə güc?
Kosmosun saylar düzümündə biçimə salınmasına əski kültürlər istənilən qədər örnəklər verir. Misir ehramlarının piramida quruluşunda kvadratla (4 sayı ilə) üçbucağın biçimləri birləşmişdi. Ehramın təməlinin kvadratlığı dünyanın üfüqü müstəvidə Batı, Doğu, Quzey, Güney kimi 4 yönümə açılmasını bildirirdisə, Ehramın şaquli yönümdə üçbucaqlığı dünya sistemində vertikalın Göyə, Yerə, Yeralıtna bölünməsinə uyğun gəlirdi.
Maraqlıdır ki, günümüzdə Xeopsun Ehramı biçimində karkas düzəldib içində sınaqlar aparırlar və bu zaman, məsələn, aydın olur ki, orada bitki böyüdəndə böyümə yeyinliyi piramida mühitindən qıraqdakı eyni bitkinin böyüməsindən yüksək olur. Beləliklə, kosmoqonzmin sakral sayları və onların verdiyi biçimlər şərti simvolluqdan çıxıb fiziki etgilərlə (təsirlərlə) də açılır (4).
"Kabbala" (ibranicə Qabbala) nəyəsə qoşmaq, qatmaq, qatılmaq, nəyəsə həsr etmək, həsr edilmək anlamlarını verən "Qabal" sözündəndir. Bu kəlməni ərəbcənin "qiblə" (yəni istiqamət, müsəlmanların üz tutduğu yer) sözü ilə də tutuşdurmaq pis olmaz ki, mənasının zənginliyi duyulsun. Kabala kabbalaçılar üçün əzəli bir elm idi və onlar inanırdılar ki, ilkində Tanrı onu Adəmin özünə açıb-anlatmışdı. Yəhudilərə görə sonralar İbrahim, Süleyman, Musa, eləcə də Allahın başqa elçiləri bu elmi bilmiş, onun araçılığı ilə çoxlu bacarıqlar göstərmişdilər. Kabbalanın nəzəri bölməsi var ki, burada "Sefer Yesira" ("Yaradılış kitabı"), "Zohar" ("Parıltı") başlıca yeri tutur. Bu nəzəri bölmə Tanrı və dünya ilişgilərini açıb anladırdı. Kabbalanın, ikinci, - praktiki bölməsi isə Bibliyanın, İudaizmin dürlü apokrifik (kanonlaşdırılmamış) dini kitabaların yozumu ilə məşğul olurdu.
Kabbalaya görə olanların özülündə Bir olan Tanrı durur. Dünyanı özünə gələndə o, 3 sayının qarşılığı olan Od, Su, Hava ünsürlərinin dürlü birləşmələrindən maddələrini alır. Oxşar olaraq insanda da 3 saylı biçim (baş, köks, qarın) təkrarlanır. İlin özünün 3 fəslə (isti, soyuq, nəm fəsillərə) bölünməsi bir daha 3 sayının necə sirayətli olduğunu gösitərir. Kabbala 7 planet, 13 kəhkaşanı da evrənin (dünyanın) say strukturuna yazır.
Bu kimi arxaik tekstlərdən çıxan sonuc - əski kültürlərdə müdrik şüur xaosdan bir parçanı götürüb oranı saya-saya düzümləməklə aydınlıq, sadəlik əldə edirdi. Beləcə, ta əskilərdən insanın mürəkkəbliklər, dolaşıqlar qarşısında saylara əl atması, saylarla düzüm yaratması tipik durum olmuşdu. Bu ənənənin gücündəndir ki, Orta çağda əl-Fərabi elmləri bölgüləndirəndə "bacarıqlı fəndlər haqqında elm" bölməsini, məhz, riyaziyyatda ayırmışdı. Fərabiyə görə bu elm bicliklər və ola biləcək (mümkün, olası) nəsnələri qurmaq vasitələri haqqında elmdir. Bu zaman Filosof bacarıqlı fəndlər haqqında elm altında cızıqların, müstəvilərin, həndəsi fiqurların gerçəkləşdirilməsini idarə edən gücü, məharəti nəzərdə tutsa da (5), bilərəkdən, ya bilməzə bütünlükdə, universuum qatında fəndgirlik göstərib yeni sahmanlar, düzümlər yaratmaq məharətini seçilən, vurğulanan olay, eyləm (fəaliyyət) edirdi və bununla onu müsəlman dünyasının mürəkkəbliklərdən baş çıxarmaq haqqında bildiklərinin sisteminə yazırdı.
Biz, əgər kültürlərin çoxvariantlılığa tutulması olmasaydı, Xaosdan ritm, ritmə qohum olan say ölçülərində haranısa qoparıb sadələşdirmək, yəni dolaşıqdan, qarışıqlıqdan çıxarıb düzmək tezisi ilə yetərlənərdik. Sadəlik məsələsində bu çoxvariantlılığı Merfi qanunu soyundan olan Meyer qanunu belə bildirir: mürəkkəbləşdirmə sadələşdirir, sadələşdirməksə mürəkkəbləşdirir (6). Doğrudan da, əgər əski mədəniyyətlərin tekst quruculuğunu izləsək, görərik ki, sanki Xaosdan fraqmentlər qoparıb onlarda sadə, aydın düzümlər salmaq istəyən və bunun üçün saylardan istifadə edən müdrik şüurlar bir az keçmir ki, sadəliyin özündə mürəkkəbləşdirmə aparır. Fəlsəfə, teologiya, magiya saylar sistemində mürəkkəbləşmələr aparır. Saylar dünyası çevrilib ezoterik elm olur. Bunu parlaq şəkildə Orta çağda yəhudi mistikası olan Kabbalada, İslam mistikası olan Hürufilikdə, Çin mistikası olan Xiromantiyada görmək olar.
Kabbalaçılar əski yozum texnikası olan Qemetriyadan istifadə edərək Bibliya tekstlərini oxuyurlar. Ərəblərin Əbcəd hesabı kimi Qemetriya da hər hərfi hansı saylasa bir edir, bunun sonucunda sözlərin hərfləri dürlü say ilişgilərini verir. Beləcə, Musa peyğəmbərin adı 40+300+5=345 sayını verir. Kabbalaçılar Musa adından 12-ni də çıxarırdılar. Bundan sonra xatırladırdılar ki, o, İsrail ulusunu 12 qola (boya) bölmüşdü. Ulusun beləcə 12 boya bölünməsi özündə fələkdə 12 qapını göstərirdi: əski yəhudilərin inamına görə Göy qübbəsində 12 darvaza vardı və hər ay Günəş bu darvazaların birindən "içəri" girir. Musa peyğəmbərin adından çıxarılmış 12 sayını Qemetriya kültürdə gəzdirərək Süleyman peyğəmbərin tapınağına (məbədinə) çıxırdı: burada da 12 qapı varmış və İsrail ulusunun 12 boyundən hərəsi qapıların birindən tapınağa girirmiş.
Qemetriya öz mürəkkəb əməliyyat qaydalarına sözdəki hərflərin yerdəyişməsini də salmışdı. Buna "anaqramma" deyilir, Kabbalada anaqramma "temura" sözü ilə bildirilirdi. Qemetriya sözün hər hərfindən də sözlər çıxarırdı (buna notarikon əməliyyatı deyilir), bu sözlərsə cümlə əmələ gətirirdi və beləcə, söz yığılmış cümləyə (yəni cümlədəki sözlərin birinci hərflərinin yığımına) çevrilirdi. Bütün bu Qemetriya əməliyyatlarında sayların toplanması, çıxılması, bölünməsi iştirak edərək dürlü anlamların ortaya çıxmasına gətirirdi.
Biz burada nəyi görürük? Onu görürük ki, insanlıq ilkində sadələşdirmək üçün işlətdiyi saymaq, saylarla düzümləşdirib aydınlığa salmaq əməliyyatını ikinci fazada mürəkkəbləşdirməyə çevirirdi. Beləcə, mürəkkəbləşdirilmiş say əməliyyatları mürəkkəb (dolaşıq) bilgi, anlamlar qaynağına çevrilirdi.
Dilimizdə dolaşıqlıq, sözsüz, mənfi çalarlar daşıyır. Ancaq unutmayaq ki, dolaşıqlıq həm də primitiv düzünəqulu düzümün tərsi kimi daha üstün, yuxarı ilişgilər deməkdir.
Mədəniyyət tarixində mürəkkəbləşdirmə texnikasının, düzünəqulu tekstlərdən dolaşıq tekstlərə keçidin nə qədər təkrarlı olmasını Orta çağın müsəlman mədəniyyəti yetərincə parlaq örnəklərdə göstərir.
Bertels yazırdı ki, Salman Savaci adında Orta çağ şairinin Məsnəvisində 160 beyt vardı. Ancaq bu Məsnəvi içində özəl qaydalar gizlədirdi. Kim onları işə salırdısa, beytlər yeni kombinasiyalar verərək çoxalırdı. Məsələn, bu tekstdəki beytlərin altından cızıq çəkilmiş sözləri götürəndə yeni ölçüdə yeni beytlər alınırdı.
O biri yandan bəzi beytlərin birinci hərfi vəzir Qiyasəddinə həsr olunmuş 3 beyti əmələ gətirirdi.
Oxşar olaraq, Əhməd Şirazidə belə effekt vardı: kvadratlara yazılanda şeir həm üfiqi, həm də şaquli oxunurdu.
Müsəlman Orta çağında mürəkkəbləşdirmə əməliyyatının zirvəsini Müəmma janrında şeirlər verirdi. Bu janrda tekstdə üzdə olan mənaların arasında hansısa söz gizlədilirdi. Daha sonra Bertels bir ümumiləşdirmə aparır: bu kimi tekstoloji mürəkkəbliklərlə oynamaq XV yüzildə Müsəlman ədədbiyyatında geniş yayılaraq hətta çox ciddi sənətkarları da müəmma ilə mürəkkəbləşdirmə işinə qatmışdı (7).
Bu yerdə yeni bir soru çıxır: kültürdə mürəkkəbliyin və eləcə də şüurlarda mürəkkəbləşdirmənin dolaşıqlaşdırmaların spontanlığı haradan və nədəndir? "Spontanlıq" "özündən və ya öz-özünə törəmə" anlamını verir. Deməli, səbəb, nədən ideyasında biz qıraq etgidən (təsirdən), qıraq təpgidən (təpikləyib işə salmaq) törəmişliyi düşünürük, spontanlıqda isə qıraqdan yox,özündən, öz-özünə törəməni önə çəkirik. Bax bu baxımdan da kültürdə və şüurda spontan olaraq mürəkkəbləşdirmə sürəcini (prosesini) suallaşdırmaq olar. Bilincin anlamaq, rahatlanmaq üçün nədən sadələşdirməsini və bu an ritmin, sayların düzümündən istifadə etməsini, tutalım, anladıq. Bəs nədən şüur rahatsızlıq, aydınsızlıq, dezorientasiya gətirən dolaşıqlığı, mürəkkəbləşdirməni Kabbalanın, Müəmma janrının timsalında gördüyümüz kimi, spontanlıqla törədir? (Xatırladaq ki, bütün bu tip sualları və onlara cavabları biz ona görə veririk ki, oxucuya göstərək, çətinlik, mürəkkəblik situasiyalarından biliyə, müdrikə yanaşanda yeni informasiyalar, düşüncələr əldə etmək olur, bu isə göstərir ki, çətinlik və mürəkkəblik fenomenlərinin nəzəriyyələrə yol tapmaması anomaliyadır).
Sorunun cavabını tapmaqda bizə Freydin və Yunqun sayəsində güclü açımlarını tapmış şüur (bilinc) və şüursuzluğun (bilincsizliyin) ilişgiləri verə bilər.
Şüur nədir? Rusların "soznanije" sözü onu yaxşı açır. "So-znanije" kəlməsində "üz-üzə və ya cütlükdə duran iki bilik" anlamı gizlənir. Bu anlamı biz "bilirəm ki, bilirəm" və ya "bildiyimi bilirəm" deyimləri ilə açardıq. Azərbaycan türklərinin işlətdiyi "başa düşdüm" deyimi milli üslübda "inikas nəzəriyyəsi" deyilən şeyin başlıca ideyasını tutub saxlayır. Həmin ideya isə budur: insanın bildikləri dışarı dünyadan onun başına (əslində bilincinə) düşənlər, girənlərdir. "Başa düşmək" deyimi anladır ki, başa nəyinsə qıraqdan düşməsi həmin nəyisə bilməkdir. Deməli, yağışın yağması haqqında gözümüzdən görüntü informasyonları, qulağımızdan damcı səslərini daşıyan dalğalar, dərimizdən nəmlik duyğusu başımıza düşəndə (başımıza girəndə) başa düşürük, yəni bilirik. Rusların "soznanije" kəlməsində gizlənmiş "cütləşmiş bilik" ideyası isə anladır ki, dünyanı anlamaqla bağlı bizdə iki durum var. Birinci durumda duyğularından informasyon (dünya haqqında siqnallar, "sinir" dalğaları) başına düşür, deməli, səndə bilmək prosesi baş verir, yəni başa nəyinsə düşməsi bilməkdirsə, siqnallar "başına" (əslində psixikana) girəndə, sən onları bilirsən. Yeri gəlmişkən. "Bil-mək" və "bil-inmək" sözlərinin kökünün bir olmasından o çıxır ki, bil-mək özünü bil-dirəni, bil-inəni almaq, tutmaqdır. Ancaq sən, bax, bu bil-inəni alandan sonra, bil-diyini bilə də bilərsən, bilməyə də bilərsən. Bildiyini bilməyəndə bir durum, bildiyini biləndə ikinci durum yaranır.
Yuxular göstərir ki, bizdə ağlımıza belə gəlməyən informasyonlar gizlənir. Gün ərzində yüzlərlə yeni üzlər, səslər diqqətimizdən qıraq yollar, cığırlarla başımıza girirlər. Onlar başımızın içinə düşürlərsə, biz onları bilirik, ancaq onları bilməyimizdən xəbərimiz olmursa, deməli, bilmirik ki, onları bilirik. Yalnız bəzi hallarda, məsələn, yuxularımızda peyda olan tanımadığımız üzlər, nəsə indiki düşüncələrimiz və qayğılarımızla bağlılığı olmayan cümlələr, konfliktli situasiyalar bizə qutumuzda (ruhumuzda) bilincsizlik dünyasının, bilmədiklərimiz qatın olmasını anladır (axı, bütün bu üzlər nə vaxtsa avtobusun pəncərəsindən görüb fərqinə varmadığımız üzlərdən, bütün bu cümlələr futbol stadionundakı səs-küy içindən başımızın içinə yol tapmış cümlələrdən, bütün bu konfliktlər heç diqqətlə baxmaq üçün də özümüzə zəhmət vermədiyimiz kimlərinsə hansısa didişmələrindən başımızın içinə yol tapıb orada qaranlıqda, bilinməzlikdə qalmış şeylərdir və məqamında yuxumuzda, şüurumuzda üzə çıxanda aydın olur ki, biz onları bilirmişik, bax, bu zaman da bildiyimizi bilməyimiz baş verir).
Şüur qutun, ruhun başqa bölgələrindən onunla ayrılır ki, qutumuzda nə "bilirəm ki, bilirəm" göstəricilərinə cavab verirsə, şüura aid olur (bu baxımdan, Anadolu türklərinin "şüur" sözünün qarşılığı kimi "bilinc" kəlməsini işlətməsi yerinə düşür, düzdür, bu sözdə "cütləşmiş bilik" ideyası gizlənmir, ancaq hər halda o, ərəb sözü olan "şüur"un demədiyi bir yönü açır, "bilinc" deyir ki, şüur bilməkdir, "bilinc"dən qulağımıza gələn bu bilgi də az deyil). Beləliklə, bilincdə "bil" kökünün anlatdığı nəsəliyin dörd təkrarı olur. Birincisi, dünyada bil-inən var və birinci "bil" buradadır, o buradan psixikamıza keçir. İkincisi, bununla biz onu bil-irik, ikinci "bil" buradadır. Üçüncüsü, psixikamızda olan nəsə bizim başqa düşüncələrimizə, diqqətimizə bil-inəndə bu olur üçüncü "bil". Dördüncüsü, şüurumuz psixikamızdan bil-inəni tutub onu bil-əndə dördüncü "bil" baş verir.
Beləliklə, mən düşüncəmi etdiklərimə cəmləşdirmədən, yəni avtomatik olaraq, əlimi cibimə atıb otağın açarını o biri açarların arasından tapıramsa, onu açar deşiyinə salıb qapını açıramsa, bilincsiz (şüursuz) olaraq davranıram. Bütün bunları düşüncələrimin, diqətimin hədəfində saxlayaraq edirəmsə, davranışım bilincli, şüurlu olur.
Barmaqları qarışqa yerişinin cəldliyində pianino dillərində gəzən çalğıçı, əllərini rəqqas çevikliyi ilə oynadan U-şu döyüşçüsü hamısı bildiklərini edirlər. Yəni onlar bu hərəkətləri haçansa yüz min dəfə təkrar edərək mənimsəyiblər, başlarına salıblar, başlarına düşürüblər və bu zaman bütün fikirləri də bu mənimsədikləri hərəkətlərin üstündə olub. Bax, məşqlərin bu dönəmi "bilirəm ki, bilirəm" formulası altında gedərək, şüurlu, bilincli mənimsəmə mərhələsi olub. Tam mənimsəniləndən sonra insan rəqs edəndə "indi ayağımı belə qoyub sonra da ildırım kimi elə qoyacam" düşüncəsi ilə ayağını işə salmayanda, ayaqlar öz-özünə (spontanlıqla) vaxtı ilə bilincli mənimsədiklərini edəndə bilincsizlik alınır. Özü də çalğı, oyun, savaş göstərir ki, hərəktlərin bilincli edilməsi yeyinliyi, cəldliyi azaldır, çünki zaman gərək olur ki, bilinc nə etməsini düşünüb tapsın, sonra əzələlərə komanda göndərsin, sonra da əzələlər komandanı "eşidib" işə düşsünlər. Bilincsizlik bu məsafəni, insanın qutu ilə əl-ayaqları arasından şüurun vasitəçiliyi ilə ortaya çıxan dolayısılığı azaldır və ya aradan götürür. Bir sözlə, bilincsiz etmək insanın qutu ilə əl-ayağı arasında kəsə yollar salır və ya kəsə yollarla işləyir.
Sual doğur, niyə bilincin insana bu qədər gərəkliyi aydın olduğu halda cəldlik, çoxluq (çoxlu nəsnələr, elementlər) içində bilincsiz etmələr, bilincsizlik yey olur?
Bunu açıqlayaq. Psixoanaliz, Yunqun Analitik psixolojisi bilinci insan qutunun dışarı dünyaya doğru açılmış üzdəki qatı sayır. Bilinc, şüur dünyası elədir ki, - bunu Yunq yazır, - hər nəyi varsa, cızığa salır, yəni məhdudlaşdırır, "yolları, prosesləri" çox haçalanmağa qoymur. Bilincin beləcəliyi, belənçikliyi onun təbiətindən gəlir. Şüur eyni anda yalnız bir neçə konsepsyonu aydınlıqda saxlaya bilir. Əgər o nələrisə irildib işığa çıxarırsa, həmən anda onda olan başqa görklər (obrazlar) qaranlığa çəkilməli olur. Bilinc çoxluğu sevmir, çünki onların arasında dolaşıqlığa düşür. Ona görə də bilinc çoxu aza reduksyon edir, məsələn, yüz cür adamı bir "adam" anlayışının altına salır, bir adam anlayışına yığıb sadəlşdirir, azaldır.
Bilinc, bax, belə olduğu üçün də insan onun vasitəsi ilə orientirlər tapır (8).
Başqa bir yazısında Karl Yunq bilinci aşağıdakı göstəricilərdə tanıyır:
1) Bilincin öz intensivlik ölçüsü var, ruhda yalnız intensivliyi yüksək olanlar şüura çatırlar, bütün aşırı zəiflikdə, toranlıqda olanlar isə bilincsizlik qatında qalırlar.
2) Bilinc hansısa vəzifələr yerinə yetirməyə tuşlandığı üçün, yönəlik olduğu üçün (məsələn, şüur filan durumda özünü necə aparmağa yönəlir) cızıqlar, məhdudiyyətlər qoyur. Tutalım, özünü necə aparmağa dəxli olmayan məzmunun bu məsələyə axışmasının qarşısını alan "divarlar" çəkir. Şüur onunla bir araya gəlməz bütün materiallara, Freydin termini ilə deyilsə, senzura qoyur. Bunun sonucunda senzuranın bilincə buraxmadığı materiallar bilincsizlik bölgəsində qalır (9). Yunqun öyrətisinə görə insan ruhunun (qutunun) başqa bir bölgəsini bilincsizlik tutur. Bilincsizlik "bilirəm, ancaq bilmirəm ki, bilirəm" və ya "bildiyimi bilmədiyim" formulasına cavab verir. Yunqun öyrətdiklərinə görə bizdə aldanış var ki, psixikamız öz əlimizdədir, psixikamız qafa "qutumuzun" içinə yığılıb. Əslində isə bizim psixikamız biz insandan insani olmayanlar dünyasına açıq qapıdır. O qapıdan insana qaranlıq, kor güclərin axışması, həmləsi baş verir. O qapıdan konkret insana, fərdə bütün insanlığı bürümüş, ancaq intensivliyi az olduğu üçün konkret adamın bilincinə çatmamış kollektiv strukturlar, mənalar axışır. O qapıdan insana insan olmayan canlılar dünyasında işləyən strukturlar və daha nələr, nələrsə axışır. Yunq yazır ki, şüur və onun gündüz inamlarından olan, yəni oyaqlıq, ayıqlıq, aydınlıq ölçülərində qurulmuş olan Kosmosa qarşı gecə Xaosunun qorxuları durur və bu gecə Xaosunun insanda bulunduğu bölgə onun bilincsizliyidir. Gördüyümüz kimi, öz mahiyyətinə görə bilinc insanı içdən-dışdan bürümüş çoxluğun, dolaşıqlığında, mürəkkəbliyində işıq aydınlığının sadəliyini qazanmaq üçün yaranmışdır. Ancaq elə indicə insanı təkcə dışından yox, içindən də bürümüş çoxluğun, bolluğun mürəkkəbliyindən danışdıq (yadınızdan çıxmasın, biz bu məsələləri danışa-danışa kültürdə, insanda mürəkkəbliyin spontanlığına yol tapmaq istəyirik və eyni zamanda bununla göstərmək istəyirik ki, çətinlik, mürəkkəblik ölçüləri nəzərdə tutulanda şüur, bilik problemləri yeni açımlardan bəlli olur).