Din, mentalitet, siyasət: Üçü birində

Bizim millət yox, ümmət olduğumuzu, milli-mənəvi dəyərlərin əslində dini dəyərlər olduğunu, mentalitetimizin dini-idealist səciyyə daşıdığını, "azərbaycanlı" adının "müsəlman"ın dünyəvi qiyafəsi olduğunu və s. mən ötən yazılarımda yazmışam. "Gündəlik Azərbaycan"ın 01.02.07 tarixli sayında çox istedadlı dostumuz Xaqani H. "Dünyəvi dövlət: ikiallahlılıq" adlı yazısında problemin analizinə politoloji istiqamət vermişdir. Bu yazısında hörmətli Xaqani müəllim mənim anladığıma görə, Azərbaycanda mövcud siyasi iqtidarın dinlə birləşdiyini əsaslandırmış, mövcud siyasi rejimin dinlə səssiz, him-cimli, gizli əməkdaşlığını ifşa etmişdir. Hələ Hegel bütün tarixi əxlaqdan dövlətədək gələn yol kimi səciyyələndirmişdi. Bu isə o deməkdir ki, əgər kənardan müdaxilə olmasa, "pre-politik determinant" (H.Markuze) rolu oynayan sosial iqtidar son nəticədə siyasi iqtidara transformasiya olunur. Elə buna görə də, Şərqdə Qərb sayağı hüquqi-rasional əsaslar üzərində dövlət qurmaq, şərqlilərin birgəyaşayışını tənzimləyən ənənəvi əxlaq normalarına və mentalitetinə yad və zidd bir işə girişmək deməkdir. Məncə bu, təzaddır, formulirovkası da belədir: "Ya milli mentalitet, ya da hüquqi münasibətlər" (yaxud da: "Ya milli-mənəvi dəyərlər, ya da sivil cəmiyyətin dəyərləri") Azərbaycanda iki cür siyasi hakimiyyət qurmaq olar: birini sovet rejimindən tanıyırıq: qeyri-milli, anti-mental, dünyəvi rejim. Amma sovet quruluşunda əlavə olaraq, imperialist maraqlar, Böyük Rus müstəmləkəçiliyi, hədəfdən çox yayınmış Stalin repressiyası və s. də olduğuna görə, sovet proyekti elə də uğurlu alınmadı. Amma təxminən eyni məzmunlu Atatürk inqilabları daha uğurlu nəticələr verdi, çünki qeyd etdiyim əlavə məsələlər yox idi. Bizdə qurula biləcək ikinci növ rejim milli-dini rejimdir. Bu modelin ifrat, öz məntiqi sonunadək işlənmiş forması İran rejimidir. Azərbaycanı özbaşına buraxsan, təbii yolla, ən yaxşı halda yarımteokratik rejim qurar. Sadəlövh mentalitetçilərimiz üçün deyirəm: milli-mənəvi dəyərlərimiz, milli mentalitetimiz bu gün siyasi ritorikadır! Bu, tələdir. Muğamata qayıdış, "dinimiz, peyğəmbərimiz" təranələri, müəyyən dozanı keçməyən qarabağçı vətənpərvərlik, Ramil Səfərov hay-həşiri kimi küy-kələklərin və s. qarşısında mövcud siyasi hakimiyyətin dirijor-texnoloqları dayanır. Şəxsən məni bu iqtidarın hakimiyyət naminə milli-dini ənənəviliyi qoruması narahat edir. Hazır elektoratla işləmək konformizmdir, üstəlik təhlükəlidir də, yeni elektorat yaratmaq isə siyasi filosofluq tələb edir. Di gəl ki, müxalifət düşərgəsində də vəziyyət fərqli deyil. Müxalif partiya liderləri də "milli" musiqimiz Yetim Segaha qulaq asıb kövrəlirlərsə, atalar sözlərimizlə fikir yürüdürlərsə, oruc tutub, həccə gedirlərsə, onların hakimiyyətə gəlişilə mahiyyətcə nə dəyişə bilər? Mən arzulayardım ki, siyasi iqtidar bir neçə yüz il yaşı olan, köhnəlmiş "azərbaycanlı" tipini tarixin zibilxanasına atsın və yeni təhsil kurrikulumu ilə yeni insan tipinin yaradılmasına girişsin. Yaxud da müxalifət axundzadələrin, cəlillərin, sabirlərin lənətlərinə etimadla yanaşsın, "milli-mənəvi dəyərlər"ə qarşı inkarçı mövqedən çıxış edərək hakimiyyətə iddialı olsun. Yəqin ki, Demokratik Cümhuriyyətimizin başbilənləri də türkləşmə-müasirləşmə-islamlaşma triadasını necə sintez edəcəklərinə qərar verə bilməmiş, məcbur qalıb, onları yan-yana düzərək, üçrəngli eklektika əldə etmişlər. Atatürk isə bu triadada islamçılığı tamamilə çıxdaş etmiş, türkçülüyü dillə və qürur mənbəyi kimi islamdan əvvəlki türk tarixçiliyi ilə məhdudlaşdırmış, təkcə müasirliyə (qərbçiliyə) ən əsas yeri vermiş, onu təkrəngli oriyentr, kriteri kimi qoymuşdur. Biz isə indiki halda birinci sıraya diniliyi, sonra dini milliliyi və nəhayət müasirliyi qoyuruq. Xoş halımıza ki, müxalifət düşərgəsində bu məsələdə iqtidara müxalif dünyagörüşdə olan heç kim yoxdur. Deməli, hamıdan az, hamıdan yalnız bizik, orda-burda, bir-iki baş inkarçı intellektual. Qalanları azərbaycanlı"lardır. Ölkədə yeni siyasi yön yoxdur. Çünki yeni dünyagörüşü yoxdur?