Azərbaycanlılar və Azadlıq

Xaqani H.

Azərbaycanlılar ilə itaət arasında ontik əlaqə var. İtaət azərbaycanlıların mövcudluq səbəbidir; azərbaycanlı inanır ki, itaət etməsə öləcək, yox olacaq. Həyatı itaətə müncər etmək xarakteristik azərbaycanlı xüsusiyyətidir. E. de la Böti, hələ XVI əsrdə bu duruma “könüllü köləlik” deyirdi. Azərbaycanlı qul olmağa könüllüdür, çünki azadlıq yükdür və azərbaycanlı bu yükü daşımaq istəmir. Təhlükəsizlik (əmin-amanlıq, sabitlik) ilə azadlıq arasında hər zaman qəti şəkildə seçim etmək mümkün olmasa da azərbaycanlılar tarixən asanlıqla birinci durumu seçiblər. Bu xalqın təhlükəsizlik hissi bütün tarixi dövrlərdə azadlıq hissini üstələyib. Azadlıq “təhlükəli” situasiyadır, təhlükə olmadan azadlıq olmaz. Azərbaycanlının azadlığı rədd etməsinin səbəbi özünü təhlükədə hiss etməsidir. Azadlıq təhlükə gətirirsə, azərbaycanlının təsəvvüründə rədd edilməlidir; o, təhlükəli azadlıq durumunun əvəzinə təhlükəsizliyi təmin edən itaəti seçir. Bu, E. Frommun tədqiq etmək məcburiyyətində qaldığı “azadlıqdan qaçış” mexanizmidir. Dünyanı özündən kənarda, özündən tamamən ayrı bir varlıq kimi görən azərbaycanlı nəticədə özünü dünyadan təcrid edir. Dünya onun gözündə uzaq bir yerdir. Beləliklə gücsüzlük, tənhalıq, acizlik hissinə qapılır. Çıxış yolu kütlənin bir hissəsi, onun ayrılmaz parçası olmaq, onunla birgə “yaşamaq”, başqa sözlə mövcud dəyərlər sisteminin yaratdığı qəlibin içinə girməkdir. Dünya ilə özü arasındakı boşluğu bu şəkildə itaətlə dolduran azərbaycanlıların öz ölkələrinin “özunə-məxsusluğunu” vurğulamaq məqsədiylə tez-tez işlətdikləri “bura Azərbaycandır” ifadəsinin sosial-psixoloji kökləri bu cür analiz edilə bilər. Bu mənada, azadlıqdan qaçış mexanizminin nəticələrindən biri olan avtoritarizm azərbaycanlıların varoluş tərzini müəyyən edən əsas psixi təmayüldür. Dünyadan xeyli uzaq düşmüş azərbaycanlının, öz individual “mən”ini kor-təbii şəkildə özündən kənardakı bir nəsnəyə (pula), bir şəxsə (prezidentə, müdürə), bir kollektiv subyektə (ailəyə, millətə), fövqəltəbii qüvvəyə (allaha) qatmasından, özümlüyünü özündən daha “böyük” bir varlığın içində əridməsindən başqa yolu yoxdur. Bu mexanizmin labud nəticəsidir ki, bir tərəfdən sorğusuz-sualsız itaət, digər tərəfdən mütləq hökmranlıq arzusu paradoksal surətdə azərbaycanlıların milli ruhunu təşkil edən iki əsas xüsusiyyətdir. E. Fromm da qeyd edir ki, sadist və mazoxist təmayüllər avtoritar şəxsiyyətə malik olan adamlarda paralel proseslər kimi formalaşır. Bu səbəbdən, Azərbaycanda zalımları məzlumlar yaradır. Azadlıq yükündən xilas olmaq istəyinin psixi cəhətdən hərəkətverici qüvvəsi müstəqil fərdiyyətə malik olan şəxsin ictimai həyatında qərarlarını özünün verməsi, seçimlərini özünün etməsi zərurətidir ki, bu da qərarlarından, seçimlərindən şəxsin özünün məsuliyyət daşımasını gündəmə gətirir. Azərbaycanlıların ən çox qorxduğu şey isə məsuliyyətdir. Onlar azadlığı məsuliyyət olmadan istəyir. Düçar olduğu uğursuzluğun, nailiyyət əldə edə bilməməsinin, müvəffəqiyyətsizliyinin səbəbini özündən kənarda axtarmaq, bu səbəbləri ictimai həyatın ədalətsizliyində, siyasi rejimin mahiyyətində, yaxud zəmanəmizin xislətində tapmaq azərbaycanlıya daha cazibədar görününr. Burada fatalizmin psixi rasionalizasiyası özünü biruzə verir. Azadlıq imkanı həmişə azadlıqla nəticələnmir. Bu, imkandan necə istifadə olunmasından asılıdır. Ayrıca azadlıq, onu həyata keçirmək üçün lazım gələn vasitələrlə birgə əldə edilməlidir. Azadlıq imkanı azərbaycanlıların əlində azadlıqsızlıqla nəticəlәnir, cünki azadlıq imkanını reallaşdırmaq üçün gərəkli olan vasitələrə malik deyil. Bu vasitələri azərbaycanlı özü yaradır. Azadlığı reallaşdırmaq naminə istifadə olunan vasitələr (yollar, metodlar) nəinki azadlıq durumuna yol açır, hətta azadlıq imkanını bütövlükdə ortadan qaldırır. Azadlıq imkanı azadlığın inkarıyla nəticələnir. Bunun səbəbi azərbaycanlının pozitiv azadlıq anlayışını tanımamağıdır; azadlıq deyəndə azərbaycanlı neqativ azadlığı—hər cürə təzyiqdən, müdaxilədən, zorakılıqdan, təlqindən xilas olmağı—başa düşür. Şübhəsiz ki, insanın özündən kənar qüvvələrin təzyiqindən və ya hökmranlığından qurtulması azadlığın birinci şərtidir, fəqət tək şərti deyil. Neqativ azadlığı, azadlığın tək şərti kimi görmək onu məqsədə çevirir; azadlıq isə məqsədə çevrildikdə illuziya olur. Halbuki pozitiv mənada azadlıq insana öz şəxsiyyətini müdaxiləsiz formalaşdırmaq, öz individual varlığını, özümlüyünü yaratmaq, intellektual-mental potensiyalını reallaşdırmaqdan ötrü lazımdır. Yəni azadlıq özü vasitədir; azadlığın bu şəkildə pozitiv idrakı azərbaycanlılara yaddır. Azərbaycanlı azadlığı niyə istədiyini bilmir, daha doğrusu onun nə işə yaradığını, nəyə lazım olduğunu bilmir. Bilmir ki, azadlıqla nə etməlidir. Azadlığı neqativ azadlığa reduktə etmək onu sərbəstliklə səhv salmaqdır. Azadlıq insanın öz zəif cəhətlərini, çatışmamazlıqlarını, qeyri-insani keyfiyyətlərini istədiyi kimi gerçəkləşdirmək sərbəstliyi deyil, əksinə öz çatışmamazlıqlarını, insana yaraşmayan cəhətlərini aradan qaldırmaq imkanı və fürsətidir. İnsan yalnız azadlıqla və azadlıqda əxlaqlı ola bilər. “Sərbəst bazar iqtisadiyyatı” anlayışından sərbəst bazar cəmiyyəti quraşdıran azərbaycanlılar isə azadlıqdan əxlaqsızlıq yaradır. Yaltaqlıq, qorxaqlıq, yalançılıq, rüşvət kimi qeyri-əxlaqi keyfiyyətlər azərbaycanlıların azadlıq anlayışının konkret təzahürləridir. Azadlıq məfhumunun neqativ anlayışla məhdudlaşdırılmasının bir nəticəsi də odur ki, insan tarixi prosesin aktiv subyekti olmaqdan çıxıb tarixin obyektiv inkişaf qanunauyğunluğunun bəsit, passiv aktyoruna çevrilir. Halbuki ictimai münasibətlər zəminində formalaşan insan əmək (iş, fəaliyyət, akt) sayəsində öz insani mövcudluğunu təkrar istehsal edir. Bütün canlıların ümumi cəhəti, hamısının bioloji baxımdan özünü bəsit təkrar-istehsal xassəsinə malik olmasıdır. İtin hürməsi onun bəsit özünü təkrar-istehsalıdır, ilanın sürünməsi, insanın danışması da o cümlədən onların bəsit özünü təkrar-istehsalıdır. Fəqət insan özünün bəsit yenidən-istehsalıyla kifayətlənmir, eyni zamanda əməklə, işlə, aktla özünün tarixi təkrar-istehsalına nail olur. Məsələn kosmik peyk icad edir, dövlət qurur, elm yaradır, şeir yazır, pendir istehsal edir və.s. İnsanın özünü tarixi yenidən-istehsalı onun öz bioloji, etnik, irqi, sinfi müəyyənolunmuşluğunu aşmaq, başqa sözlə hər cür determinizmi neqate etmek (inkarlamaq) cəhdi olduğundan, individual azadlıq prosesinin başlanğıcıdır. Deməli azadlıq insanın obyektlikdən subyektliyə yüksəlməsini ifadə edən durumdur. Bu mənada bir azərbaycanlının azərbaycanlı olmasıyla fəxr etməsi itin öz hürməsiylə qürrələnməsinə ekvivalentdir. Necə ki it hürərək azad olmur, azərbaycanlı da öz azərbaycanlılığını, yəni bioloji-fizioloji-irqi təyinatını vurğulamaqla azad olmur. Əgər bir qadın ictimai həyatında qadınlığına, bir gənc gəncliyinə, bir qara dərili dərisinin rənginə, bir ingilis ingilisliyinə, o cümlədən bir azərbaycanlı azərbaycanlılığına istinad edirsə deməli o, özünü obyektliyi ilə məhdudlaşdırır, daha doğrusu öz obyektliyini ideallaşdırır. Bu cür adamlardan ibarət olan xalq ən geniş mənada tarix yarada bilməz. İnsan fakt deyilsә, demәli onun azadlığı da fakt deyil. Azadlıq insana әvvәlcәdәn verilmir; insan, azadlığı әmәklә әldә edir, yәni azadlıq mütәmadi prosesdir. İnsan, mәnbәyi özündәn kәnarda olan determinizmlәri nә dәrәcәdә aşarsa o dәrәcәdә azadddır. Bu fikirlәrin işığında açıqca mәlum olur ki, azәrbaycanlılar bütün canlılara xas olan özünü bәsit tәkrar-istehsalı mәrhәlәsindәn o taya keçmәyi bacarmayıb. Çünki bu xalqın “milli mentalitet” adında nәhәng azadlıq düşmәni var.İnsan bir qadın kimi azad ola bilmәz, yalnız insan kimi azad ola bilәr; azad qadın ola bilmәz, azad insan ola bilәr. Bu qәbildәn, insan sırf qara dәrili olmağına görә azadlığa çata bilmәz, insan olmağına görә azadlığa çata bilәr; azad zәnci yoxdur, azad insan var. Bir azәrbaycanlı, azәrbaycanlı olmaqla azadlıq әldә edә bilmәz, insan olmaqla azadlıq әldә edә bilәr. Gәnc K. Marx “Yәhudi Mәsәlәsi” әsәrindә deyirdi ki, ”yәhudinin azad olması, cәmiyyәtin yәhudilikdәn xilas olmasından asılıdır”. Azәrbaycanlının azad olması, cәmiyyәtin bütövlükdә azәrbaycanlılıqdan xilas olmasından asılıdır. Azәrbaycanlı ancaq vә ancaq azәrbaycanlılıqdan qurtulduqda azad olacaq.