“Ağac” ağac deyil!

Şair, yağışdan danışma bizə,yağışı yağdır!

Hind atalar sözü

Çağdaş poeziya təxminən otuz-qırx ildir ki, nəsrdən qıdalanır, daha doğrusu nəsrə xas elementlər şeirə hakim kəsilib. Şübhəsiz ki, nəsr şeirə təsir edə bilər, amma şeirin spesifik-xarakteristik xassəsi yox olmamalıdır. Şeirin şeirliyinə xələl gəlməməlidir. “Nəsr dilinin” poetik çərçivədən keçmədən, olduğu kimi şeirə sirayət etməsi poeziya baxımından zərərli tendesiyadır. Son dövr Azərbaycan ədəbiyyatında da “nəsr dili” ilə “şeir dili” arasındakı sərhədlər ortadan qalxıb. Bunun bir səbəbi odur ki, şairlərimiz eyni zamanda nasirlərimizdir; nasirlərimiz də eyni zamanda şairdir. Qəribə burasıdır ki, gənc şairlərimiz şeirdə nasir, nəsrdə şairdirlər. Nəticədə nə böyük şeir yaranır, nə də böyük nəsr. Bu spesifik durum Azad Yazarlar Ocağı ətrafında toplaşmış yazar-şairlərdə daha çox özünü büruzə verir. AYO mühitindəki yazar-şairlərdə “nəsr dili” ilə “şeir dilinin” bir-birinə qarışmasının daha dərin və mürəkkəb səbəbləri də var.AYO yazar-şairlərinin ədəbi dil anlayışı bulanıqdır; əslində demək olar ki, ədəbi dilin mahiyyətinə dair hansısa anlayısa malik deyillər. J. P. Sartr olsaydı deyərdi ki, bu yazarlar “dil qarşısında şəxsiyyətsizləşmə böhranı içindədirlər”; dildən necə istifadə edəcəklərini bilmirlər. Dildən sadəcə olaraq bir vasitə kimi istifadə edirlər. Sözlər onlar üçün nəsnədir, predmetdir; ağac kimi, ot kimi təbii inkişaf yolu keçən şeylərdir. Halbuki, böyük şeir o vaxt yarana bilər ki, şair sözü “təbiətdən” təcrid edir, onu əhliləşdirir. Yəni sözdən bir nəsnə, bir predmet kimi yox, nəsnələrin ifadəsi, predmetlərin əlaməti, şeylərin mənası kimi faydalanır. Dil şüuruna malik olan şair üçün dil bir durumu, bir fikri ifadə etmə vasitəsi deyil; dil mühitdir, şəraitdir, durumun özüdür. Böyük şair bilir ki, şeir dilin özüdür.Əgər sözlər şair üçün sadəcə nəsnədirsə, bu o deməkdir ki, şair sözlərdə ayaq saxlayır, sözlərdə dayanır, sözlərdən o taya keçə bilmir. Onun gözündə söz mənanın özüdür. Belə olan təqdirdə sözlər ifadə etdiyi şeyin özüylə məhdudlaşır, başqa cür desək, söz ifadə etdiyi şeyin, nəsnənin bəsit inikası olur. Yəni dil bütövlükdə predmet-sözlərə müncər edilir. Əsər də bu predmet-sözlər yığınından ibarət olur. Şair “ağac” deyəndə, bu söz ağacı göstərir, ağaca dəlalət edir; ağacın təbiətdəki funksiyasını mətndə ağac sözü yerinə yetirir. Beləliklə, dil, daha doğrusu ədəbiyyat varlığın (təbiətin, cəmiyyətin, insanın) kölgəsinə, epifenomeninə çevrilir. Çünki mətndə məna, yəni sözün ifadə etdiyi (mənalandırdığı) şey qabaqcadan verilib, məna faktdır; məna hər sözün, hər məfhumun tərkib hissəsidir; məna söz qədərdir, sözün “göstərdiyi” qədərdir. Yəni sözdən o tərəfdə məna yoxdur; yəni ağac sözünün orfoepiyası ağacın səsidir, bu sözün orfoqrafiyası ağacın görünüşüdür; yəni ağac, “ağac” sözündə vizuallıq qazanır. Yəni, söz nəsnənin güzgüsü olur. Yəni ədəbi mətn həyatın surəti olur. Bunu realizm kimi səciyyələndirən və öz realizmləriylə fəxr edən AYO şairləri, məhz bu səbəbdən böyük əsər yarada bilmirlər. Dildən bu cür faydalanan şairin zehnində əvvəl cümlənin (təəssüf ki, “misra” demək mümkün deyil) eskizi formalaşır, sözlər bu eskizin, bu layihənin gerçəkləşmə vasitəsidir. Şair əvvəl düşünür, sonra düşündüklərini söz vasitəsilə dilə gətirir; burada sözün əks etdirməkdən başqa rolu yoxdur. Belə bir şair, Sartr demişkən, “sözləri bir yerə yığanda, əlindəki rəngləri bir parçanın üstündə birləşdirən rəssamın gördüyü işi görür, elə bilir ki, bir misra qurub, halbuki bu bir zahiri görünüşdür”. Sartr demək istəyir ki, dilin zahiri əlamətləriylə yeni bədii ifadə tərzləri yaratmaq mümkün deyil; demək istəyir ki, böyük şeir dilin ənənəvi sintaktik-semantik quruluşunu alt-üst etməklə, yəni dilin daxili imkanlarıyla yaradıla bilər; və böyük şeir dildə yeni imkanlar yaradan şeirdir.Sual oluna bilər ki, “düşünüb yazmaq” estetik cəhətdən niyə zərərli hesab olunmalıdır. Bu sualın cavabını L. Araqonun bir fikrində axtarmaq olar. Araqon deyir ki, “mən yazanda düşünürəm”. Düşünərək yazmaq ilə yazaraq düşünmək arasındakı fərq, nəsr ilə şeir arasındakı fərqə dəlalət edir. ədəbi dil baxımından bu fərqin böyük əhəmiyyəti var. İnsan düşünəndə nəsrdəki kimi düşünür, daha doğrusu insan necə düşünürsə nəsr də o cürdür. İnsan qeyri-ixtiyari olaraq məfhumlarla düşünür; təfəkkür sözlərlə bağlı deyil, məfhumlarla bağlıdır. Şeir isə məfhumlarla yazılmır, sözlərlə (kəlmələrlə) yazılır. Qətiyyən iddia etmirik ki, şeirdə təfəkkür olmaz. Xeyr! İddiamız budur ki, şair düşüncəyə (fikrə) sözlərdən başlayıb çatır; sözdən düşüncəyə doğru gəlir. Nasir isə sözü fikirlə tapır; fikirdən sözə gəlir. Nəsrdə söz məfhumun ehtiyat hissələridir. Sürrealist şairlər bu gerçəyi hamıdan əvvəl dərk etmişdilər. “Söz fikirdən böyükdür”, “söz fikri aşır” deyirdilər. Şeirdə söz fikri aşmalıdır. Misralar məfhumdan sözə gəlməklə meydana gətirilməməli, sözlərdən məfhumlara gedilərək yaradılmalıdır. Şair predmet-dildən mühit-dilə keçməlidir. Böyük şair dillə düşünmür, dildə düşünür.Dillə düşünən şair üçün dil dünyanın (varlığın) zahiri görünüşünün sxematik-reflektiv quruluşudur. Dildə düşünən şair üçünsə dil onun evidir; şair dilin içindədir, sözlər tərəfindən əhatə olunub. Dil onun hissiyyat organlarının vəhdətidir; sözləri, onların çölündən yox, içindən yönləndirir. Sözlər onun bədəninin bir hissəsidir. Görkəmli türk şairi C. Sürəya, “şair, şeirini yaşadığı sözlərlə yaradır” deyəndə bunu izah etmək istəyirdi. Nasir-şair (dillə düşünən şair) isə dilin çölündədir; o, dili yönləndirmir, dil onu yönləndirir. O, dilin subyekti yox, obyektidir. Obyekt-şair yaradıcılıq prosesində əvvəl nəsnələrlə qarışılaşır, sonra üzünü başqa bir nəsnəymiş kimi sözlərə çevirir. Bir nəsnə (dil) ilə başqa bir nəsnəni (şeyi) göstərir. Yəni necə ki, bir kameraman kamerayla bir durumu göstərir, yaxud bir fotoqraf fotoaparatla bir durumu (və ya bir nəsnəni) olduğu kimi əks etdirir, şair də dil ilə bir durumu (bir nəsnəni) olduğu kimi göstərir. Beləliklə ədəbi dilin funksiyası, dünyanın güzgüsü olmasıyla məhdudlaşdırılır. AYO-nun obyekt-şairlərinin ədəbi dilimizin inkişafı istiqamətində xidmətləri bundan ibarətdir. Ədəbi dilin gündəlik dildən fərqini dərk edən ədib, özünü dilin içində sanki bədənindəymiş kimi hiss edir. Necə ki, ayaqları yerimək vasitəsi deyil və ya yerimək vasitəsinə reduktə edilə bilməz, dil də onun üçün bir hadisəni nəql etməyin və ya bir nəsnəni ifadə etməyin mexaniki vasitəsi deyil. Amma necə ki, ayağının yeriməkdən daha böyük mənası olduğunu ən çox yeriyəndə hiss edir, eyni şəkildə dilin də “göstərdiyi” şeydən daha dərin mənası olduğunu, ifadə etdiyi nəsnənin ötəsində bir mənası olduğunu o nəsnəni (şeyi) görəndə hiss edir. Buna təxəyyüllə nail olur. Dil şüuruna malik olan şair bilir ki, mənbəyini imaginasiyadan almayan, təxəyyülə söykənməyən, “image”siz şeir görkəmli şeir ola bilməz.Son nöqtə:J.P. Sartr deyirdi ki, “poetik dil, nəsrin dağıntıları üstündə ucalır”. Filosof “nəsrin xarabalığı” deyəndə əsasən realist nəsri nəzərdə tuturdu. Biz də “nəsr dili” deyəndə daha çox realist nəsrin “dilini” nəzərdə tuturuq. Realizmin hər növü reflektivdir, əks-etdiricidir; dünyanın rəsmini çəkməkdən başqa heç nəyə nail olmayıb. Realizm çoxdan öldü. Biz deyirik ki, yazmaq dəyişdirməkdir. Bunun üçün yeni dil lazımdır. Bunun üçün, at sözü at gerçəyinə, quş sözü quş gerçəyinə nəsə qatmalıdır. At sözü atı heç bilmədiyi bir yerə aparmalı, quş sözü qəfəsdəki quşu azad etməlidir.