İnkar! Nəyi inkar?

Sinif və yazı

Hər ədəbi yazı dünyanın hansısa görünüşünü, reallığın hansısa konkretliyini, yaşayışın hansısa durumunu seçir. Bu seçim eyni zamanda hansısa oxucu kütləsinin seçilməsi deməkdir; yazar temasını seçəndə oxucusunu da seçir. Yəni hər yazı yazılmazdan əvvəl oxucusunun təsəvvürünə malikdir. Deməli, sual belə olmalıdır: ədəbi yazı hansı şərtlər daxilində və hansı proseslərin nəticəsi kimi yaranır? Bu sualın cavabı yazarın sinfi mənsubiyyətini aşkara çıxarır.Azərbaycanda bir-birilə mübarizə aparan iki ədəbi qurum var: Azərbaycan Yazıçılar Birliyi (AYB) və Azad Yazarlar Ocağı (AYO). AYB-nin yazıçıları ölkənin hakim sinfinin - böyük burjuaziyanın parazitləridir; onları bu sinif və bu sinfi münasibətlər saxlayır. AYO yazarları isə xırda burjua sinfinin agitator inkarçılarıdır.AYB-nin mövcudluğu müəyyən avtonom dəyərlərə istinad etmir; o, dövlət qurumudur, avtonom dəyərləri ola bilməz. L.Altusserin termini ilə desək, bu təşkilat dövlətin ideoloji aparatlarından biridir. Funksiyası və iş mexanizmi baxımından Elmlər Akademiyasından, təhsil ocaqlarından, kütləvi informasiya qurumlarından, Qafqaz Müsəlmanları İdarəsindən, Akademik Dram Teatrdan fərqi yoxdur. Bu aparatın yazıçıları dövlətin maaşlı ideoloqlarıdır. A.Gramşi bu cür ziyalıları mövcud ictimai-siyasi quruluşun “üzvi aydınları” adlandırırdı.Yazar oxucunun ictimai şüurudur; o, dünya (həyat) ilə oxucu arasında bir növ vasitəçidir. Yazar imtiyazlı sinifdən kənarda qalmaqdan qorxub özünü o sinfin qucağına atanda ədəbiyyat hakim sinfin legitimlik diskursuna çevrilir. Oxucu ilə dünya arasındakı vasitəçilik rolu hakim sinfin sıralarında, aktiv idarə edənlərlə passiv idarə edənlər arasında həyata keçirilir. Nəticədə oxuyan özü də yazdığına görə oxuyur; yazıçının oxucusu başqa bir yazıçı olur. Buna görə də AYB yazıçısının şüuru rahatdır; buna görə də yazdıqları ictimai şüuru narahat etmir. Onun üçün ədəbiyyat öz sinfi üstünlüyünü qoruyub saxlamaq vasitəsidir. Yazmaq - onun gözündə hökm etməkdir.AYB oxucusu müxtəlif müəlliflərin əsərlərində eyni fikirlərlə qarşılaşmaqdan, eyni dünyagörüşünü “yalamaqdan” bezmir, çünki bunlar öz fikirləri, öz dünyagörüşüdür. O, başqa fikirləri eşitmək istəmir, tək istədiyi odur ki, öz fikirləri ona estetizə edilmiş şəkildə, gözəl duyğular “cildində” təqdim edilsin. Bu cür oxucular, F.Nitsşe demişkən, “gözəl duyğuları sübut kimi qəbul edirlər”. Odur ki, əsərdə sinfi mövqelərinin, sosial statuslarının estetik təsdiqini tapırlar. AYB-nin qoca (əslində ölü) yazıçılarının əsərlərindəki psixologizmin köklərini burada axtarmaq lazımdır. Yaddan çıxarmaq olmaz ki, yazar oxucusunu seçəndə tematikasını və üslubunu da müəyyənləşdirir. Onların oxucusu əsərdə öz ekzistensial durumunu görmək istəmir, bunun əvəzinə psixi durumunun “təhlilini” görmək istəyir.AYO yazarı isə subyektiv sinifsizləşmə illüziyası yaradır, tipik xırda burjua instinkti ilə özünü sinifsizmiş kimi göstərir. Bu səbəbdən oxucusunun şüuru kimi öz şüuru da parçalanıb. Bir tərəfdən, milli-mənəvi dəyərlərə qarşı qiyamdan danışır, digər tərəfdən, Güney Azərbaycan istiqlal hərəkatından; arada inkarçıdır, arada dövlət rəmzlərinin təəssübkeşi; gah solçudur, gah da kapitalist dövlətdən dəstək umur; həm köhnə nəslə qarşıdır, həm də o qocalardan tərif gözləyir. Ancaq bu şüur bölünməsindən narahat olmur, əksinə, bu ziddiyyətlə fəxr edir. Bunu praqmatizm kimi yox, fərdi azadlıq kimi qələmə verir. Güya o, azad yazardır, dostunu-düşmənini özü seçir, heç kəsdən asılı deyil; guya yazmaqla sinfi determinizmdən xilas olub. AYO yazarı sinifsizləşməni tənhalıq tərənnümünə çevirir; yazdıqca “yalqızlaşır”, oxucusuyla birgə “yalqızlaşır”.Xırda burjua yazıçısı oxucusunu inkara çağırmaq məcburiyyətindədir. Bu, sinfi mənsubiyyətinin tələbidir. Amma nəyi inkar? Həqiqətən nəyi? AYO yazarının inkar çağırısı agitasiyadır. O, mövcud ictimai-siyasi quruluşun dağılmağını istəmir, sistem içində imtiyaz istəyir. Qiyam və inkar onun əlində ictimai münasibətlər sisteminin transformasiyasının hərəkətverici qüvvəsi deyil, sənət növüdür, estetik hərislikdir, janrdır. AYO-nun solaxay millətçisi özünü cəmiyyətə yad hiss edir, amma bir tərəfdən də cəmiyyət onun yuvasıdır. Cəmiyyət ona şöhrət üçün lazımdır. Oxucusunu inkara çağırır, eyni zamanda da hakim sinfi və onun yazıçılarını tolerant olmağa, özünütənqidə, imtiyazlarından imtina etməyə, “gənc yazarlara qayğı göstərməyə” çağırır. Oxucusu üçün yenidir, amma bu yenilik təhlükəli deyil, əyləncəlidir. AYO yazarı sistem üçün təhlükə deyil, əyləncədir.AYO yazarlarının inkarçılığı ictimai mühitin özünün tənqidi xarakterindən irəli gəlir. Tənqidi xarakter daşıyan mühitdə tənqid ediləsi məsələlər tapmaq çətin deyildi. Ənənəvi ədəbi anlayış, mövcud ədəbi qurumlar, onların fəaliyyəti və nəşrləri və s. inkara “gəl-gəl” deyirdi. Gələcək mifi yox olmuşdu, keçmiş isə determinant rolunu tamamilə itirmişdi. Yeni yazar yeni zaman periodu tapmalıydı. Tapdı: indiki zaman. Bu “aktual” zamana uyğun estetik konsepsiya kəşf etməliydi. Etdi - postmodernizm. Daha keçmiş və gələcək ola bilməzdi, hər şey “indi”də idi. AYO yazarlarının yazılarına “indiki zaman” hakim kəsilib; əsərləri gündəlik həyatın aktual təsəvvürlərinin estetizasiyasından ibarətdir. Onların təfəkküründə ədəbi dəyərin meyarı “indi”dir. “İndi” xırda burjua yazarının sığınacağıdır.
Son nöqtə:
İndiki zaman ehtirası çağdaş yazarları idealizmdən qoruyur, lakin onları pozitivizmə sövq edir. AYO yazarı “konkret”də ilişib qalıb. Onun əsəri “konkret”i “konkret”lə göstərir, konkretdən konkretə gəlir. Mücərrəd olanı mücərrəd şəkildə göstərmək metafizikadırsa, konkret olanı konkret yolla ifadə etmək də pozitivizmdir. AYO-nun xırda burjua yazarları metafizik-idealist ədəbiyyata qarşı pozitivist ədəbiyyat yaradıblar.