Azərbaycanlılar və ölüm

The future’s uncertain

And the end is always near

Jim Morrison

Azərbaycanlı özgəsinin həyatını yaşayıb özgəsinin ölümünü ölür; o, öz ölümünü ölmür, azərbaycanlıların əsrlər boyunca kollektiv surətdə yaratdığı ümumi ölümü ölür. Azərbaycanlıların ölkəsində heç bir ölüm individual deyil. “Azərbaycanlı ölümünün” əsası bir neçə əsr bundan əvvəl qoyulub, yəni ölümünün forması, tərzi və “səbəbi” ona qabaqcadan verilib. Başqa sözlə, azərbaycanlı müəyyən bir ölümə doğulur. Bu mənada azərbaycanlının ölümü əslində ölüm deyil, “ölgüdür”; ümumi ölümdən öz payına düşən hissədir.Şübhəsiz, hər canlı kimi insan da ölümə məhkumdur, fəqət qəribə burasıdır ki, yaşamağı bacarmadığı kimi ölməyi də bacarmayan azərbaycanlı insandan fərqli olaraq ölümə yox, azərbaycanlı ölümünə məhkumdur. “Azərbaycanlı ölümü” peşə növüdür. Bu adamların ölkəsində ölüm peşə kimi həyata keçirilir; hər peşə kimi bu peşənin də vasitələri, mütəxəssisləri, alət-ədəvatları, məktəbləri, təlim-tərbiyəçiləri var. Azərbaycanlının gözündə ölüm bir dəfə baş verən, ani hadisə deyil, yəni ölüm moment deyil, permanent durumdur, lakin bu durum əslində permanent statiklikdir. Sabitləşmiş həyatın içində ölüm permanent statiklik durumudur. Azərbaycanlı aramla ölür, azalıb ölür; ona görə də ölümüylə tarixə düşmür, ancaq və ancaq coğrafiyaya düşür, yaşadığı coğrafi əraziyə… Çünki tarix dinamikanın, coğrafiya durğunluğun sferasıdır. Qəbiristanlıqda fəsillər dəyişmir.Bəlkə də ölüm məhkumiyyət deyil,əsla insanın əlindən alına bilməyən yeganə imkandır; ekzistensialist paradiqmadan yanaşsaq, azadlıq imkanı, Dostoyevskisayağı baxışla baxsaq - etiraz imkanıdır. Azərbaycanlılar ölümdən etiraz və ya qiyam imkanı kimi yox, məhz azadlıq imkanı kimi istifadə edir. Azadlıq imkanı isə bütün hallarda olduğu kimi bu kontekstdə də azərbaycanlıların əlində azadlıqla nəticələnmir. Çünki azərbaycanlı bu imkandan sui-istifadə edir, azadlıq imkanından başqalarının azadlığına son qoymaq məqsədilə faydalanır. Azərbaycanlılar insanın əlindən əsla alına bilməyən bu imkandan - ölümdən prezident kimi öz xalqına qarşı, valideyn kimi uşaqlarına qarşı, cavan oğlan kimi sevgilisinə qarşı istifadə edir.“Hər hansı bir adam üçün yaşamaq səbəbi olan şey başqa bir şəxs üçün ölmək səbəbi ola bilər”. Azərbaycanlılara nəzər saldıqda Alber Kamyunun bu özünəməxsus düşüncəsi təsir gücünü tamamən itirir. Onların təsəvvüründə ayrı-ayrılıqda həm ölüm səbəbi, həm də yaşamaq səbəbi vahid və ümumi xarakter daşıyır. Bir azərbaycanlı üçün yaşamaq səbəbi olan şey başqa bir azərbaycanlı üçün də yaşamaq səbəbidir; o cümlədən bir azərbaycanlını nə “öldürürsə”, başqa bir azərbaycanlını da o “öldürür”.Azərbaycanlıların ölkəsində ölü diridən daha canlı, daha diri və ondan daha qiymətlidir. Bu qəribə durum onların ölümə etik funksiya verməsindən irəli gəlir. Bunun da mənbəyini ölümə münasibətin ölüyə münasibətdə formalaşması təşkil edir. “Ölünün arxasınca danışmazlar”. Bu, etik prinsipdir; azərbaycanlıların ölüm anlayışının məntiqi nəticəsi kimi təzahür edən əxlaq kodeksidir. Bu baxımdan ölüm azərbaycanlı əxlaqının genealoji başlanğıcıdır. Transendental əxlaq anlayışı paradoksal davranış qaydalarına gətirib çıxarır: ölünün arxasınca danışmağı əxlaqsızlıq hesab edən azərbaycanlılar dirinin arxasınca danışırlar və dirinin də ancaq arxasınca danışmağı bacarırlar.Azərbaycanlıların dünyagörüşündə ölümə münasibətin ölüyə münasibətdən yarandığını göstərən əsas faktor dəfn və yas mərasimidir. Dəfn və onun arxasınca yas mərasimi ölünün ictimai-sinfi mövqeyinin, iqtisadi-maddi vəziyyətinin nümayiş etdirildiyi xüsusi ritual sahəsidir. Müxtəlif növ yeməklərdən təşkil edilmiş zəngin süfrə, tanınmış molla, hündür və bahalı materialdan düzəldilmiş məzar daşı və s. bu ritualın başlıca aksessuarlarıdır. Maraqlı burasıdır ki, dirilər arasında qüvvədə olan ictimai-iqdisadi qeyri-bərabərlik ölülər arasında özünü daha kəskin şəkildə büruzə verir. Azərbaycanlı öz içtimai taleyindən ölümlə dəxi xilas ola bilmir.Ölünün yaşı, sosial statusu, cinsiyyəti, hətta cinsi vəziyyəti belə azərbaycanlıların təsəvvüründə ölümün effektivlik dərəcəsini və mənasını müəyyən edir. Ölən adam yaşlıdırsa, ona “dünyasını dəyişdi”, cavandırsa - “nakam getdi” deyirlər. Birinci durumda “ölüm haqdandır”; ölüm haqdır, ikinci durumda isə ölüm qəddardır; ölüm haqsızlıqdır. Ölü kasıbdırsa, “rəhmətə gedib” və bu halda “ölüm hamı üçündür”; ölüm çarəsizlikdir, ölü varlıdırsa - yaşından asılı olmayaraq qohum-əqrəbasının gözündə “vaxtsız getdi”, bu halda “rəhmətlik yaxşı adam idi” və ölüm burada təsadüfün nəticəsidir; ölüm təsadüfdür.Fəqət bütün hallarda ölüm azərbaycanlılarda mərhəmət hissi oyadır; ən ləyaqətsiz, ən alçaq adamı belə ölümündən sonra bağışlayırlar. Azərbaycanda mərhəmət baxımından ölülərlə dirilər arasında dəhşətli qeyri-bərabərlik hökm sürür.Bütün bunlarla yanaşı bu da mütləq qeyd olunmalıdır: Levinas deyir ki, “hər ölüm bir az qətldir, hər ölü bir az öldürülür”. Mövcud əxlaqi dəyərlər və mental vərdişlər çərçivəsində hər azərbaycanlının ölümü bir az qətldir; bu sosial-iqtisadi münasibətlər sistemində hər ölən azərbaycanlı bir az öldürülür.