Dekadens

Xəstə - özünə ziyan verəndir

F.Nitsşe

Dekadens latın dilində çöküş, süqut, eniş deməkdir. Bu termindən, xüsusilə, mədəniyyətin cırlaşmasını, geriləməsini, çürüməsini ifadə etmək üçün istifadə olunur. Dekadensə uğramış mədəniyyətə dekadent mədəniyyət deyilir. Reqressiya (geriləmə) proqressiyanın (irəliləmənin) ziddi kimi, ümumi anlayış olduğundan, degenerasiya (cırlaşma) isə dekadensə nisbətən məhdud mənalı olduğundan, onların heç biri dekadensi tam adekvat əvəzləyə bilmir. "Dekadens" elmi ədəbiyyatda, konkret olaraq, sivilizasion degenerasiya və yaxud sivilizasion reqressiya mənalarını özündə birləşdirib daşıyan xüsusi termin kimi qəbul olunur. Amma təkcə mədəniyyət yox, hansısa şəxs də, dövr də, təfəkkür ənənəsi də dekadent kimi səciyyələndirilə bilər. Dekadensi fəlsəfi-kulturoloji diaqnoz kimi işləyən və məşhurlaşdıran Nitsşe olub. Nitsşe XIX əsrin sonunda Qərb sivilizasiyasına dekadent diaqnozu qoydu və dekadensin səbəbi kimi semitik-platonik təfəkkür tərzini, konkret olaraq, idealizmi və xristianlığı günahlandırdı. Bəs, görəsən, idealizm və xristianlıq (o cümlədən islam) kimi idealist dinlər dekadensə necə səbəb olurlar? İzah edirəm: Bütün varlıq canlı həyat kimi dinamik, dəyişkən, inkişaf edən struktura malikdir. Amma idealizm (platonizm) və yaxud kütləvi adıyla din, varlığın dinamizmindən kənarda, dəyişməyən, əbədi qalan ilahi sfera, əzəli etalonlar, fövqəltarixi müqəddəs normalar, statik qanunauyğunluqlar, xülasə, Platonun dili ilə ideal, dinin dili ilə Allah fərz edir və ona inandırır. Beləliklə, idealizmdə və idealist dinlərdə dünya iki hissəyə, real təbiiliyə (cismaniliyə) və irreal ilahiliyə (ruhaniliyə), başqa sözlə, maddi bu dünyaya və mənəvi o dünyaya parçalanır. İdealist əxlaq və yaxud dini mentalitet tələb edir ki, insan öz həyatını bu dixotomiya üzərində qursun: yəni bu dünyasını o dünya üçün yaşasın, öz arzularını ilahi tələblərlə qiymətləndirsin, məntiqindən çox ənənəyə güvənsin, yeni-yeni situasiyalarda əbədi presedentlərə görə hərəkət etsin və s. Nitsşe göstərdi ki, idealizm və xristianlıq (bu məsələdə islam xristianlıqdan fərqlənmir) varlığın strukturunu düzgün əks etdirmir və insan həyatında çiçəklənmənin, yeniləşmənin qarşısını alır və nəticədə dekadens qaçılmaz olur. Və ən pisi burasındadır ki, o müqəddəslik, möminlik, ilahilik, əxlaq, tabu, and yeri, ideal, əbədiyyət və s. kimi gözəl adlara bürünür. Ona görə də onu tənqid etmək ağır günah sayılır. Mən yenə bu fikirdəyəm ki, bizim mədəniyyətə yenilik və yaxud təzələnməni inkardan başqa heç nə gətirə bilməz. İndilik bizim təfəkkür ənənəmiz dekadent məzunlar yetişdirən məktəb olaraq qalır. Mentalitetimizin baş dəyərləri dekadent dəyərlərdir. Biz uşaqlarımızın zövqünü dekadent dəyərlərə görə formalaşdırırıq. Dekadent dəyər zəiflədən, inkişafdan saxlayan, çürüdən, nəhayət öldürən dəyərdir. Dekadent isə bu dəyərləri, yəni özünə zərərli olanı seçənə deyilir. Məhəbbətlə alışıb yanan, amma sevgilisinin yerdəki reallığını, onun psevdoreal göydəki orijinalı naminə rədd edən Füzulinin Məcnunu tipik dekadentdir, o xəstədir. Gicbəsər! Gənclərə platonik məhəbbət təbliğ edən, müğamat üstə oxunan məcnunanə qəzəllər də həmçinin dekadens yayan mikroblardır. İdealist xristian dini qərblilərin dünyəvi inkişafına mane olmağa başlayan kimi Qərb intellektualları onu aktual məsələlərin həllindən çıxdaş etdilər, edə bildilər. Hinduizm, buddhizm, daoizm, konfutsizm, şintoizm, zen kimi insaniliklə ilahilik arasında kəskin sədd qoymayan, insana öz arzuları ilə barışıq yaşamağı öyrədən, qeyri-idealist dinlərə etiqad edən uzaq şərq xalqlarının dünyəvi inkişaflarına onların adı çəkilən dinləri ya heç mane olmur, ya da çox səthi problemlər yaradır. Amma gəlin, düşünək görək, niyə dünyanın ən dekadent kultural sferası islam dünyasıdır. Mümkün cavablardan birini artıq eşidirəm: Müsəlmanlar öz dinlərinə layiqincə etiqad etmirlər, ona görə. Yaxşı, olarmı ki, qoyduğumuz bu suala mümkün cavablardan biri kimi, bir dəfə də elə bu dinin özünü səbəbkar kimi təklif edək? Axı nə üçün bu variantı heç düşünməməliyik?