Dünyəvi dövlət: ikiallahlılıq

İncildə deyilir ki, İsadan soruşurlar: Sezara (Roma imperatoruna) vergi vermək düzgündür, ya yox? İsa onlardan bir sikkə istəyir, verirlər. Sikkəyə baxıb deyir ki, bu yazı, bu surət Sezara məxsusdur, elə isə Sezara məxsus olan şeyi Sezara, Allaha məxsus olanı Allaha verin.Roma kilisəsi ilə Roma dövləti arasındakı hakimiyyət çəkişməsi zəminində dünyəvilik anlayışının formalaşmasında əsas arqument bu oldu. Sonradan Avreli Avqustin səmavi işlərlə dünyəvi işləri bir-birindən ayırmaq məqsədilə, fərqində olmadan dünyəvilik anlayışının əsaslarını qoyan «De Civitate Dei» («İlahi dövlət») əsərini yazır. Bu əsər məqsədləri baxımından bir-birinə zidd iki dövlətin varlığından danışır: «Civitas Dei» («İlahi dövlət») və «Civitas Terrana» («Dünyəvi dövlət»). Avqustin deyir ki, bunlar ideal tipologiyadır, din işləri ilə dövlət işlərinin bir-birindən ayrılmasını əsaslandırır, real ictimai həyatda isə bu dəyərlər bir-birinə qarışıb.Dünyəvilik (laicus) o vaxt tamamilə bərqərar oldu ki, hakimiyyətin mənbəyi statusu Allahın əlindən alınıb “xalq”a verildi. Təfəkkür müstəvisində proses belə oldu: Allah güclü, ancaq faydasız bir fərziyyədir, bu fərziyyədən xilas olmaq pis olmazdı, amma Allahı yox etmək olmur; yox etmək olmursa, ona cəmiyyətdə bir funksiya tapmaq lazımdır. Onsuz da Allah olsa da, olmasa da, cəmiyyət müəyyən dəyərlərə, apriori etik normalara söykənir. Bəşəriyyət məhz bu dəyərlərlə, bu dəyərlərin mövcudluğuna istinadən Allahı təzədən istehsal edir. Bu məqamda dünyəvilik prinsipi həlledici rol oynadı; madam ki Allah olsa da, olmasa da, bu dəyərlər var, deməli, Allahı qadağan etmək əvəzinə onu bir yerə - əxlaqi dəyərlərin ictimai sferasına göndərmək lazımdır.Dünyəvilik anlayışı Allahın rolunu azaltmaq, onu məhdudlaşdırmaq cəhdidir. Lakin bu maarifçilik etikası Allahın kəmiyyətcə çoxalmasına gətirib çıxarır, Allah iki dənə olur: evdəki Allah və dövlətdən qovulan - cəmiyyətdəki Allah. Allah elə bir şeydir ki, insanın olduğu yerdə onu çərçivəyə salmaq, məhdudlaşdırmaq mümkün deyil; harada insan varsa, orada Allah qoyulduğu yerdə durmur, çoxalır. Dünyəvilik prinsipinin qüvvədə olduğu dövlətdə evdəki Allah danışır, qışqırır, hökmranlıq edir; cəmiyyətdəki Allah isə pantomima ilə məşğuldur, səsi çıxmır, ancaq işini görür.Azərbaycan Konstitusiyasına görə, din işləri ilə dövlət işləri bir-birindən ayrılıb, dövlətin dini yoxdur. İllüziyadır! Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi dinin dövlətə müdaxiləsinin təminatıdır. Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlər Komitəsi isə dövlətin dinə (ictimai həyata) müdaxiləsinin tənzimləyicisidir. A.Paşazadə ölkənin həlledici məsələlərində ictimai rəyə təsiredici rol oynayır, kimə səs vermək lazım gəldiyi mövzusunda fikir deyir, onun mollaları siyasi məsələlərdə “xalqa” yol göstərir. Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi siyasi qərar vermə mexanizmində müəyyən səlahiyyətlərə malik olmasa da, bu mexanizmdə gizli və imtiyazlı statusa malikdir. Xülasə, dövlət cəmiyyətdəki Allahı, cəmiyyətdəki Allah da dövləti nəzarət altında saxlayir.Bundan əlavə, cəmiyyət bütövlükdə dini təfəkkürdən xilas olmadıqca, ictimai münasibətlər sistemi sekulyar təfəkkür tərzi üstündə qurulmadıqca dünyəvilik prinsipinin təsir qüvvəsi məhdud olmağa məhkumdur.Azərbaycanda hər şey dinidir; evdə, iş yerində, ictimai həyatda bütün münasibətlər dini xarakter daşıyır. “Milli” deyilən şey də dinidir, dindar da dinidir, dinsiz də dinidir; təfəkkür bütövlükdə dinidir. İctimai münasibətlər sistemi başdan ayağa dini təfəkkürə köklənib, dövlət-vətəndaş münasibətləri belə mənbəyini dini dünyagörüşdən alır. Sorğu-sualsız qəbul etmək, apriori ehkamlar, doqmatizm, mütləqçilik azərbaycanlı təfəkkürünün dini xarakterinin əsas elementləridir. Ağsaqqal-ağbirçək despotizmi, böyüyə hörmət ehkamı, “ana-bacı” diktatorluğu dini təfəkkürdən irəli gələn dəyərlərdir. Dini yox etmək üçün əvvəl diniliyi yox etmək lazımdır.Son nöqtə:Cəmiyyətdə klerikal (din adamları) təbəqənin yaranması dünyəvilik anlayışının təzahürlərindən biridir. Dövlətin rəsmi dini yoxdur, amma cəmiyyətdə hacılar, məşədilər, kərbəlayilər təbəqəsi var. Onlar əzənlərdir. Sartr bunu demişdi: “Din adamları əzilən sinif ola bilməz, onların naturası əzməyə indekslənib”.Mən də deyirəm ki, soyadı Əliyev, özü isə “hacı” olan prezidentin ölkəsində hər ən, hər kəs həbs oluna bilər, “allahsızlıq” ittihamı ilə hər an, hər kəs qətlə yetirilə bilər. Dünyəvilik prinsipi cəfəngiyyatdır.