Realizmə qarşı reallıq

... Danışırdı, danışdıqca sözlər ağzından başqa bir şeyi ört-basdır etmək üçün çıxırdı.

V. Gombroviç-“Pornoqrafiya” romanından

Reallıq nәdir? ABŞ ordusu İraq xalqına azadlıq apardı, indi İraqda vәtәndaş müharibәsi gedir. Realıq hansıdır? Azәrbaycanda siyasi idarәetmә forması parlamentar demokratiyadır, ancaq hәmişә eyni partiya hakimiyyәtdәdir. Reallıq hansıdır? İnternet vasitәsilә istәnilәn bilgini әldә edә bilirsәn, lakin bu bilgilәr eyni zamanda nәzarәt altındadır; texnologiya hәm bilgi istehsal vasitәsidir, hәm dә әn effektiv nәzarәt mexanizmidir. Reallıq hansıdır? “Coca-cola ilә azadlığına çat!”, halbuki coca-cola mәdәyә zәrәrlidir. Reallıq hansıdır? Reallıq nәdir?“Reallıq elə bir şeydir ki, onun özünə bərabər reproduksiyasını yaratmaq mümkün deyil.” J. Bodriyarın fikridir. Reallığın reproduksiyasını yaratmaq cəhdi ədəbiyyatın reallıqdan uzaqlaşmasına, başqa sözlə, qeyri-real olmasına gətirib çıxarır. Yəni relizmin, reallığı olduğu kimi əks etdirmək cəhdi əbəsdir. ədəbi mətn reallığa nə qədər “sadiqdirsə”, reallıqdan o qədər uzaqdır. Çünki reallığın özü qeyri-realdır; reallıq fiksiyadır, simulyasiyadır. İndiki dövrdə reallıq artıq görünmür, hər yerdə realığın estetik halusinasiyası içində yaşayırıq. Gördüyümüz şey onun özü deyil. Həyat virtual reallıq (simulyasiya) olaraq estetizə edilir, reallığın özü isə bu “realizasiya” oyununda yox olur. Reallıq “yoxdursa”, realizm boşboğazlıqdır.Çağdaş yazarlarımız, xüsusən də Azad Yazarlar Ocağının “realist postmodernistləri” başa düşməlidirlər ki, realizm “danışmır”, açıqlamır, yaratmır; təsvir edir, əks etdirir. Bunu bilmədiklərinə görə, əsərləri reallığın mətn halında reproduksiyasından ibarətdir. Onların fikrincə, “həyat” ədəbiyyat üçün hər şeyi qabaqcadan “verib”. Əllərinə-üzlərinə sosialist realizmi bulaşmış, həyatın bu estet fetişistlərinin əsərlərində hər şey bu və ya digər formada metaforalarla verilir; bu metaforalar, demək olar ki, dilə sonradan əlavə olunmuş saxta qəliblərdir. AYO yazarları dilin mətndə yüksək təzyiqə yol açan daxili imkanlarını kəşf etmək əvəzinə, ədəbi yaradıcılıq işini sırf texniki məşğuliyyətə çeviriblər. R. Bart onları nəzərdə tuturmuş kimi deyirdi: “realist yazı heç vaxt inandırmır, reallığı cansız bir predmetmiş kimi ‘dilə gətirmək’ üçün onu yalnızca təsvir etməyi bacarır.”Qısası, AYO yazarları, sələfləri kimi reallığı təsvir edirlər. Reallığın təsvir edilməsi, onun təkrar istehsalı deməkdir, başqa sözlə deskripsiya reallığın mətndə çoxaldılmasıdır. Bu bütün realistlərin tipik yanılğısıdır. Elə bilirlər ki, reallıq ona tamaşa edəndə meydana çıxır; elə bilirlər ki, reallığı obyektiv olaraq canlandırmaq mümkündür. Dərk etmirlər ki, əsərin “dünyası” reallığın obyektiv-fenomenal görünüşü deyil, onun subyekt tərəfindən tənzimlənən, yenidən formalaşdırılan, deformasiya yoluyla yenidən yaradılan, hətta icad edilən durumudur. Real dünya heç vaxt tamamən obyektləşdirilə bilməz; yazar həm yazan, həm də yazılandır. O təkcə reallığın “şahidi” deyil, həm də reallığın içindədir. J. P. Sartr desin, qulaq asın: “söz aktın müəyyən bir momentidir və aktdan kənarda dərk oluna bilməz.” Yazmaq aksiyadır; metaforayla, təsvirlə, təşbihlə, təhkiyə ilə dinamik ədəbiyyat yaratmaq olmaz.Kənarda durub reallığa baxan yazar, istər-istəməz reallığın istehlakçısı olur. O, reallığı əks etdirəndə onu istehlak edir; oxucu üçün təkrar istehsal edir, amma özü üçün istehlak edir. AYO-nun istehlakçı-yazarları bir reallığı təsvir etdikdə, onu “reallıqların cəmindən” çıxırlar. Belə düşünürlər ki, artıq o reallıq bitdi (tükəndi); sonra keçirlər o biri reallığa, daha sonra başqa reallığa və s. Bu minvalla reallığı istehlak edib bitirirlər. Bundan sonra gözləyirlər ki, yeni reallıqlar yaransın. Onların ədəbiyyatında bu monoton, yeknəsəq, təktərəfli qaçdı-tutdudan başqa heç nə yoxdur.Hər növdən realist (bizimkilər də daxil olmaqla) yaşadığı dövrün, mənsub olduğu cəmiyyətin obyektiv tarixcisi, bir sözlə hadisələrin salnaməçisi olmaq tələsinə düşür. Nəticədə ədəbiyyat bir növ estetik historioqrafiaya çevrilir. Yazmaq reallığı, nəsnələr dünyasını dəyişdirmirsə, deməli, əsərin estetik-performativ gücü oxucuda o “dünya” ilə bağlı müxtəlif təəssüratlar oyadmaqla məhduddur. Bu mənada, bir tarixi əsərlə ədəbi əsər arasındakı fərq, birincinin real dünyanı səbəb-nəticə əlaqəsi konteksində təcəssüm etdirməsi, ikincinin isə ancaq nəticəni göstərməsidir. Çünki deskripsiya durumların, nəsnələrin, aktların nəticələrini “görə bilir”, onların canlı dinamizminə nüfuz edə bilmir. M. Kundera haqlıdır: ”yazar nə tarixçidir, nə də peyğəmbər; o, varoluşun kaşifidir.” Bu kəşf ancaq o vaxt mümkün ola bilər ki, ədəbi yaradıcılığın impulsunu reallığın - onun özünün yaratdığı estetik perspektivlərlə - təkrar istehsalı yox, reallığın mətndə və mətnlə dekonstruksiyası təşkil etsin.SON NÖQTƏ:Bizim əldəqayrılma postmodernistlərimiz J. F. Lyotarın dediklərinə diqqət yetirsələr yaxşı olar: “Hansı dövrdə olursa-olsun, reallıq ancaq onun yoxluğu dərk olunaraq kəşf edildikdə və başqa reallıqlar icad edildikdə çağdaşlıq bərqərar ola bilər.” Bu fikrə bir əlavəsi də var: çağdaş ədəbiyyat “prezentasiyası mümkün olmayan şeyi, bu mümkünsüzlük daxilində ifadə etməklə” və eyni zamanda “ifadə edilməsi mümkünsüz olan şeyi, ifadənin (prezentasiyanın) özündə irəli sürməklə” mövcud ola bilər. Buna da bir fikir əlavə edir: “Çağdaş əsər, prezentasiyası mümkün olmayan şeyin mənasına çatmaqdan ötrü yeni ifadələr (prezentasiyalar) axtaran əsərdir.” Biz də deyirik ki, bu, dildə yeni semantik cəhdlərlə, fiksiya ilə, imaginasiyayla; mətnin mətndə yox, reallığın mətndə dekonstruksiyasıyla mümkün ola bilər. Yazarın, reallığın paraziti olması ilə yox.