"...dır (4)" nədir?

Gülüş doğurmursansa, sən hələ Yolda deyilsən Lao Tse Bu yazıda mənim mövzum "...dırlıq" (Istheit, isness, estğnostğ) problemidir. Bu formulirovka Haydeggerin adı ilə bağlıdır. İlk dəfə o, bu problemi alman dilində qaldırıb. "...dır4" (...dır, ...dir, ...dur, ...dür) məntiqdə kopula (copulativum), bağlayıcı, birləşdirici adlanır. Məsələn, "indi gecə-dir" məntiqi hökmündə iki ayrı element (indi və gecə) "dir" vasitəsilə bir-birinə birləşmişdir. ...dır-ın kökü Azərbaycan dilində "durmaq" (dayanmaq) felidir. Mən Nəsiminin qəzəllərinin birində eynilə mühafizə olunmuş bu kökə rast gəldim: "Nə kişidürür Şirazi ki, bəyan edə bu razı". Nəsimi bu misrada ...dır şəkilçisini ...dürür şəklində, durmaq felinin III şəxsin təkində təsrifi kimi işlətmişdir. Preplatonik fəlsəfədən məlumdur ki, qədim yunan mütəfəkkiri Parmenid varlığı hərəkətsizlik, durğunluq, onun müasiri Heraklit isə hərəkətlilik, axıcılıq kimi səciyyələndirmişdi. Parmenid varlığı qədim yunan dilində esti (...dır), Heraklit isə rei (axır, gedir, olur) kimi təsvir etmişdi. Beləliklə, problem bundan ibarətdir ki, varlıq dayanıb, yoxsa axıb gedir. Hegel "Varlıq daim nə üçünsə narahatdır" (unruhig) deyəndə, heraklitian fikir yürüdür, varlığın axıcılığını, hərəkətliliyini ifadə edirdi. Onun inkarı inkar prinsipi təkcə fikirlərarası prinsip deyil, həm də varlığın qanunudur. Hegel ilahilik (Allah) ilə zamaniliyi (tarixi) sintez edərək, bir tərəfdən tarixi ilahiləşdirdisə, digər tərəfdən ilahini tarixiləşdirmiş oldu. Nitsşenin öldüyünü elan etdiyi "qocalmış Allah"ı Hegelin "tarixi Allah"ıdır əslində. Nitsşe "Allah öldü" deyərkən, varlıqda heç bir substansiallığın, yəni heç bir hərəkətsiz, durğun, dayanıqlı, əbədi sferanın, statik əsasın olmadığını, bir sözlə "...dır"ın sona çatdığını deyirdi. Əslində heç bir şeyə …dır demək olmaz. Tutalım, Misirdə aparılan arxeoloji qazıntıların birində bizim bu gün məişətimizdə istifadə etdiyimiz "fincan"a bənzər bir əşya tapdıq. Və o əşyanı götürüb, hansısa muzeydə "Qədim Misir məişət əşyaları" rəfinə qoyduq. Belə etməklə biz varlığı Parmenid sayağı "...dır" kimi təsvir etmiş olduq. Amma unutduq ki, varlıq bir yerdə dayanıb durmur, elə hey axıb gedir, olmaqda olur. Yəni bizim bu gün fincan kimi "gördüyümüz", içinə duru bir şey tökmək üçün alət hesab etdiyimiz əşya bəlkə də nə vaxtsa, bu gün unudulmuş hansısa dini ritualın hansısa dekorativ elementi idi. Yaxud da, bəlkə də qədim misirlilər bu gün bizə özünü fincan kimi "göstərən" bu əşyanı təpəsi üstə çevirib, yerə qoyur, onun ətrafında rəqs edirdilər və s. Misalları çoxaltmaq olar: ox-yay (samuray qılıncı və s.) bir zamanlar silah idi. Lüğətlərdə o, hələ də silah kimi izah olunur. Amma bu gün o, evlərimizdə suvenirdir. Varlıq axıb gedir. Nitsşenin Buddhadan gələn "əbədi heç nə yoxdur" tragizmi də budur. Hətta allahlar da ölə bilər, necə ki, ölür də. Bütün tarix ölmüş cürbəcür allahlarla doludur. Haydeggerin destruksiya proqramı üzərindən Derridanın mətnlərin dekonstruksiyası, habelə hermenevtika bu problematikanın şaxələnmələridir. Derridanı Hegelə bağlayan tellərdən biridir bu. A.Uots "Zen yolu" əsərində yazır ki, bir kultur üçün hansısa konvensional-tarixi normalar sisteminin, bizim dilimizdə yəni mentalitetin əbədi hesab olunması və əbədi bir şey kimi mühafizə edilməsi qədər dəhşətli bir şey yoxdur. Çünki heç nə ...dır deyil, hər şey axıb gedir, olur, uçur… Mən bəzi yazılarımda və dərslərimdə islam dininin və mentalitetimizin varlığın ruhuna zidd idealist dünyagörüşünü lənətləyəndə, buradan çıxış edirəm. E-mail poçtuma hörmətli oxucularımdan daxil olan bəzi sorğu və etirazlarda isə deyilir ki, bizdə məgər islam var ki, onu inkar da edək. Mən təfəkkürümüzə və dilimizə hopmuş "gizli dinilik" dən danışıram, ibadətkar mömin təqva yiyələrinin sayından yox.