...lıq nədir?

"Konkretə doğru" J. Val , 1932-ci il Bu yazıda qoymaq istədiyim problem ondan ibarətdir ki, müasir azərbaycan dilində …lıq4 (…lık, …luq, … lük) şəkilçisinin yaratdığı abstrakt (ümumi) isimlər necə olur ki, həm də konkret (təkcə) şeylərin adı kimi çıxış edə bilir. Məsələn, "yaxşılıq" bir tərəfdən abstrakt-fəlsəfi ümumi termindir; digər tərəfdən isə konkret birisinin xeyrinə konkret nəsə (yaxşı əməl) etmək deməkdir. Bəs, görəsən, dilimiz nə üçün konkreti ümumi kimi adlandırır. Dilimizdə konkretin ümumi görünüşü sadəcə zahiridirmi? Bunun təfəkkürümüzdəki korrelatı nədir? …lıq şəkilçisi dilimizdə bir neçə funksiyası olan, mənaca bir neçə qrupa bölünən isimlər düzəldən şəkilçidir. Məsələn, ağaclıq, nəmlik, uzunçuluq, gözlük və s. Ancaq məni bu yazıda sözügedən şəkilçinin gözəllik, gerçəklik, yaxşılıq, doğruluq kimi müəyyən bir qrup abstrakt- fəlsəfi terminlər düzəldən funksiyası maraqlandırır. Platondan etibarən belə ümumi terminlər mahiyyəti, ideyanı ifadə edirlər. Məsələn, platonizmə görə, gözəl bir mənzərə, gözəl bir qadın və s. gözəllik mahiyyətinin daşıyıcıları olduqları dərəcədə gözəldirlər. Onları gözəl edən gözəllik adlı ümumilikdir. Xüsusini ümumiyə tabe edən məşhur fəlsəfi idealizm budur. İdealizmdə xüsusinin, təkcənin, konkretin heç bir dəyəri yoxdur. Dil faktlarına müraciət edək. Məsələn, alman dilində Wirkliche (Realnoye) gerçəklik (Wirklichkeit, realnost) kimi yox, "gerçək-bir-şey" və ya "gerçək-olan-konkret-nəsə" və yaxud da "Gerçək" kimi tərcümə olunmalıdır. Gəlin, bu cümləyə fikir verək: "Azərbaycan xalqının tarixi qəhrəmanlıqla doludur". Qəhrəmanlıq ümumi isim olub, mahiyyəti, ideyanı ifadə edir. Bu cümlədən belə çıxır ki, azərbaycan xalqının tarixi qəhrəmanlıq ideyası ilə, yəni qəhrəmanlıq hadisələrinin mahiyyəti ilə doludur. Əslində belə deyilməli idi, təxminən: "Azərbaycan xalqının tarixi qəhrəmancasına hadisələrlə və yaxud da qəhrəmanlıq hadisələri ilə doludur". Çünki res qestae kimi tarixi keçmişdə mahiyyət, ideya ola bilməz, yalnız hadisə ola bilər. 1."Gənc olanların hamısı" ilə, 2. "gənc-lik ideyası"nı və 3. "gənc-bir-şəxs"i eyni sözlə, "gənclik" ilə, yəni abstrakt-ümumi terminlə ifadə edəndə, olan konkretə, gənc-bir-şəxsə olur. Konkreti ümumi kimi çağırmaqla biz konkreti ümuminin daşıyıcısı hesab edir, konkretdə ümumini görmüş oluruq. Bu halda bizim üçün konkretdə mövcud olan şey onun ümumiliyi olur. Konkretin "bu"luğu, "buradalığ"ı, cismaniliyindən irəli gələn hansısa situasiyaya anqaje (Engagement) olmuş olması, yəni onun özünəməxsusluğu, əvəzedilməzliyi, təkcəliyi, xüsusiliyi, sui generis olması idealizmdə maraqlı olmur. Maraqlı olan o olur ki, bütün bunların əsasında dayanan, əzəli, əbədi ümumi cəhət nədir? Tipik idealist yanaşma! Lakin ümumi terminlər yalnız …lıq ilə yaranmır. "İnsan" kimi ümumiləşmiş terminlər də var. Təsadüfi deyil ki, konkretçi eksistensialistlər "insan" əvəzinə "mən", "şəxs" (A.Kamyu), "ətdən və sümükdən insan" (M.d.Unamuno) kimi adlardan istifadə edirdilər. Beləliklə, idealist-totalitar təfəkkürün boyunduruğundan çıxa bilmək üçün biz normativ dildən kənara çıxmalardan qorxmamalıyıq. Qeyd: Hörmətli dostlar! "Alma" qəzetində çap olunmuş bir neçə dəyərli yazım bir müddət idi ki, qəzetin sitəsində "Yazar arxivi"mə daxil edilməmişdi. Xəbər verirəm ki, onların varlığı arxivimdə bərpa edilmişdir.