Ən ilkin başlanğıc

“Ən ilkin başlanğıc” axtarışı qədim axtarışdır. Mifik-dini fəlsəfi mənada bu axtarışa qədim dünyanın demək olar ki, bütün sivilizasiyalarında rast gəlmək olar: Hinddə, Çində, Mesopotamiyada, Yunanda və s. Məsələn, qədim Hind təfəkküründə ən ilkin başlanğıc dünya kimi görünür, dünya ən ilkin başlanğıcın sadəcə görünüşüdür. Qədim Çin təfəkküründə təzadlar (yin-yanq) dualizmi bizə dünyanın ikili, ikibaşlı, ikiköklü ən ilkin başlanğıcını verir. Qədim Dao fəlsəfəsində ən ilkin başlanğıc yox-un özüdür, var yox-dan törəyir, spontan olaraq. Bizə varlığı verən yoxluqdur. Qədim (preplatonik) Yunan təfəkkürünə görə, dünya ən ilkin başlanğıcın (arxe-nin) təbii çevrilmələrinin nəticəsidir. Nəhayət, bizim əhalimizin də istər etik, istərsə intellektual mənada mentalitetini müyyənləşdirən yəhudi-ərəb dünyagörüşünə görə isə, ən ilkin başlanğıc var-ı yox-dan yaradaraq, yox-u var (ən axırda da var-ı yox) edəcək dərəcədə güclü, vahid və şəriksiz Ağadır (Rəbb). Göründüyü kimi, dünyanın ən ilkin başlanğıcdan yaratma (kreasyon) ilə çıxmış olması fikri fəlsəfi baxımdan mümkün variantlardan sadəcə olaraq biridir. Buna görə də, təbii olaraq, yaratmaya münasibət də hər yerdə eyni olmamışdır. Məsələn, əgər Dao təlimində yaradıcılıq, spontan baş verən daoya qarşı gəlməkdirsə, sünilikdirsə, əksinə, yəhudi-ərəb dünyagörüşündə yaradıcılıq dahilik keyfiyyətidir. Qadın yaradıcılığı kimi analığın mistifikasiyası (çünki ibtidai şüurlu insan qadının uşaq doğmasını izah edə bilmirdi) da semit regionuna xasdır. Semitik sferada hələ də şüurlarda yaşayan “ana ilahiliyi”, “ana müqəddəsliyi” yəqin ki, bu ibtidai təsəvvürün qalığıdır. Semit-platonik-idealist dünyagörüşə görə, qısası, bizim əhalimizin mentalitetinə görə, ən ilkin başlanğıc, dünyanı şəriksiz yaratmış olan vahid Allahdır. Ən ilkin başlanğıc kimi Allah təkbaşına (?) hər şeyin əsasını, kökünü və ilk səbəbini təşkil edir. İslam dinində bu, tövhid (vahidlik, monizm) prinsipidir. “Lə ilahə illəllah” kimi ifadə olunur. “Ən ilkin başlanğıc”ın təkcəliyi fikri hər növdən doqmatizmin və təfəkkür bəsitliyinin əsasını qoyur. “Bizim millət yekdir”, “Bizim dinimiz ən kamil dindir”, “Bizim partiyanın lideri ən güclü liderdir” kimi nəqaratlar müxtəlif səciyyəli doqmaların ifadəsidir. Son dövrlərdə dillərə düşmüş “yeklik” (monizm) ifadəsi artıq fontan vuran mentallığımızdır. Monist təfəkkürdən diktaturaya, totalitarizmə, imperializmə, köləliyə, qorxuya, itaətə, nataraz münasibətlərə, avtodafe mərasiminə, qəzəbə bir addımlıq keçid var. Böyük Sabir nə üçün harda müsəlman görüb qorxurdu? Çünki öz tövhid imanını artıran monistin qəzəbi də şiddətlənir. Sabiri qorxudan da məhz müsəlmanın qəzəbi idi. “Həqiqət birdir” fəlsəfi doqmatizmi “Lə ilahə illəllah”ın sekulyar tərcüməsidir. (Yeri gəlmişkən, ölkəmizdə fəlsəfi fikir, dini-teoloci səciyyə daşıyan əhali mentalitetinin sərhədlərini hələ də aşa bilməmişdir). Bizdə dialoqun, debatın sürətlə dava-dalaşa çevrilməsinin səbəbi həqiqət birdir iddiasında olmağımızdır. Halbuki həqiqət dialocik səciyyə daşıyır. Dialoq və ya debat ona görə aparılır ki, ortada doğru bir cığır yavaş-yavaş ağara bilsin. (Mütaliə də dialoqun bir formasıdır). Biz isə dialoqu və ya debatı öz fikrimizi yeritmək, qarşımızdakının fikrini puça çıxarıb, ona qalib gəlmək üçün söz rinqi kimi başa düşürük. Əcaibdir ki, “söhbət” sözü bizdə “dalaş”ın sinonimidir. Qəzəb, başqasına yaşama hüququ tanımamaq, intolerans-bunlar hamısı monizmə inamın ağır nəticələridir. Ən ilkin əsasın təkliyi şəriklik əməkdaşlığını (müştərəkliyini, ortaqlığını), yəni sosiallığı məhv edir. Bəlkə də İslam Şərqində sosiallığın zəif inkişafı elə bununla əlaqədardır. Bizim şərikliyə (sosiallığa) mənfi münasibətimiz atalar sözlərimizdə öz dolğun əksini tapmışdır. Məsələn, “Şərik yaxşı olsaydı, Allah özünə yaradardı” və s. Ona görə də tanıdığımız ən yaxşı nizam forması sub-ordinasiyadır (alt-alta düzülüş, əmr-itaət nizamı), koordinasiya (yan-yana düzülüş, əməkdaşlıq nizamı) bizə yad gəlir. Qədim Yunanda demokratik sosiallıq politeist (çoxallahlı) pantheona (bütün allahların bir yerdə məbədi) paralel idi və ondan törəmişdir. Məlumdur ki, politeizmdə allahların “məclis”i olur, onlar birlikdə nəyisə müzakirə edir, nəyəsə birlikdə qərar verirlər. Qısası, allahlar arasında müəyyən bir diskurs mühiti var. Baş allah, yəni dominant qüvvə var. Heç bir politeizmdə o cümlədən qədim Yunan pantheonunda, amma təkbaşına determinant qüvvə, şəriksiz Allah yoxdur! Görünür, İslam Şərqində liberal dəyərlərin (məsələn, tolerans ənənəsi, hakimiyyət bölgüsü və s.) formalaşa bilməməsi və yaxud da çətin mənimsənilməsi ən ilkin başlanğıc təsəvvürü ilə də əlaqədardır. Təkəsaslı səbəbiyyətdə (monist kauzalistikaya, monokauzallığa) inam bizə çox böyük ziyanlar verməkdədir: “Birinci təhsildən başlamaq lazımdır” monizmi, birinci Qarabağ probleminin həllindən başlamaq lazımdır” monizmi, “birinci ailədən başlamaq lazımdır” monizmi və s. və i. Ancaq başa düşməliyik ki, birinci yoxdur, bircə yoxdur, vahid əsas, ilk səbəbkar, hər şeyin yeganə kökü yoxdur! Daha yoxdur! İndi ən az iki var, ikinci var. Xətti ardıcıllıq (linear diaxroniya) yox, ziqzaqlı, dairəvi, keçidli, qayıdışlı, eynivaxtlılıq (sinxroniya) var. Multipolyarlıq (çoxqütblülük) var, sinergizm (birgətəsirlilik) var. Ona görə də, hamı eyni vaxtda hər yerdən, hər şeydən başlamalıdır. Müasir insanlıq göydəki monizmi, yəni monoteizmi (təkallahlılığı) rədd etməklə yanaşı yerdə də avtoritativ monarxiyanı tərk etmişdir. Belə ki, cəmiyyətin idarəsi daha bir nöqtədən həyata keçirilmir. Əvvəla hakimiyyət bölünmüşdür. Bundan başqa media var, QHT-lər var, bələdiyyələr var, dünya ictimaiyyətinin rəyi var və s. Bir sözlə, indi göy kimi yer də çoxqütblü, çoxmərkəzli, çoxtəsirli struktura malikdir. Görünür, İslam Şərqinin yeni dünyəvi ictimai-siyasi struktura, yeni dünya nizamına çətin öyrəşə bilməsinin səbəblərindən biri onun monoteizmə, başqa sözlə monokauzallığa və həqiqətin təkliyi fikrinə ilişib qalmasıdır. Lakin xristian (monoteist) Qərb bunun öhdəsindən gələ bildi. Yekun olaraq mənim fikrimcə, “başqa başlanğıc”dan (M.Haydegger) yenidən, yeni tariximizi başlaya bilmək üçün biz “ən ilkin başlanğıc” təsəvvürümüzü yavaş-yavaş təzədən götür-qoy etməliyik.